Šta nam je 1. decembar

(NIN, 27.11.2008)

Ističe ovaj recesijski novembar i kao mesec devedesetogodišnjice okončanja Prvog svetskog rata i stvaranja novih država Evrope na prostoru porazom nestale Austrougarske monarhije.

Ovu godišnjicu su uz evropsko-unijalne obzire slavile i slave zemlje saveznice iz pobedničke Antante i tada novostvorene zemlje.

Beograd nije posebnije slavio 1. novembar, kada ga je pre devedeset godina oslobodila Prva armija generala Petra Bojovića i kada je srpska vojska i vojska jugoslovenskih dobrovoljaca, izlaskom na južni Jadran i prelaskom Drine, Save i Dunava, započela desetodnevno oslobađanje svih krajeva u kojima žive Srbi, koji će se završiti srpskim potpisom mira sa Mađarskom, odnosno Ugarskom, južnim delom dvojedine kraljevine. Ovaj mir je 11. novembra 1918. sa mađarskim ministrom rata u Beogradu potpisao vojvoda Živojin Mišić, načelnik Srpske vrhovne komande, u ime savezničkog komandanta armija Solunskog fronta Franšea d’Eperea.

Srbija je 11. novembra, kad i saveznici, obeležila dan okončanja Prvog svetskog rata, ali ne Mišićevog potpisa, već istodnevnog glavnog potpisa Petenovog na dokumentu o kapitulaciji Nemačke.

Ova velika godišnjica na jugoslovenskim prostorima obeležava se samo u Srbiji.

U Novom Sadu je 25. novembra obeležena godišnjica Velike skupštine od 757 poslanika Srba, Bunjevaca, Slovaka, Rusina, Šokaca, Hrvata i Nemaca iz 211 opština Banata, Bačke i Baranje, čija je jednoglasna odluka bila: „Priključujemo se Kraljevini Srbiji, koja svojim dosadašnjim radom i razvitkom ujemčava slobodu, ravnopravnost, napredak u svakom pravcu, ne samo nama, nego i svima slovenskim, pa i neslovenskim narodima koji s nama zajedno žive.”

Crna Gora nije 26. novembra slavila devedesetogodišnjicu Podgoričke skupštine poslanika, sazvane na sličan način kao i skupština u Novom Sadu, sa skoro istom odlukom, formulisanom kao ujedinjenje Kraljevine Crne Gore sa Kraljevinom Srbijom i da se dinastija Petrović zamenjuje dinastijom Karađorđević. Pred ovu neobeleženu godišnjicu bilo je najava ljudi aktuelne vlasti da se ova skupština, u svetlu sadašnjih prilika, proglasi istorijski ništavnom, pa čak i izdajničkom.

Makedonija sem Ilindana ne priznaje i ne obeležava ništa pre njenog vaspostavljanja. Takav je njen odnos i prema srpskim vojničkim grobljima.

Bosna i Hercegovina, koja se za pristup Kraljevini Srbiji izjašnjavala tokom novembra 1918. godine po okruzima i opštinama u sadašnjem pretprincipovom evropskom guvernerstvu i ne pomišlja na ovu godišnjicu, koja bi se mogla pretvoriti u nove podele.

Što se Hrvatske i Slovenije tiče, one su za prećutkivanje ako ne cele godišnjice, ono bar glavnih istorijskih činjenica, ili ih, ako se ne mogu prećutati, daju u sopstvenom svetlu, pa i preokrenute u sopstvenu korist. O tome je već pisano.

Zato je pitanje kako će se i Srbija, i Hrvatska i Slovenija odnositi prema 1. decembru 1918 – devedesetogodišnjici koja baš dolazi.
Prvi decembar 1918. godine činio nam se kao najnesporniji datum u skoro osmodecenijskoj istoriji Jugoslavije. Istorije, udžbenici i enciklopedije ga beleže kao dan proglašenja ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca u istoimenu kraljevinu, koja će se potom nazvati Jugoslavija, a posle Drugog svetskog rata Republika Jugoslavija, uz razne demokratske, federalne i socijalističke atribute.
Međutim, taj datum je sam za sebe sporan.

Pogledajmo u najkraćem neka zbivanja koja su prethodila ovom datumu.

Avgusta 1917. godine srpska vlada i Jugoslovenski odbor izdali su na Krfu deklaraciju kao jedini i neodstupni zahtev Srba, Hrvata i Slovenaca da posle rata, po načelu slobodnog samoopredeljenja, budu u jednoj slobodnoj i nezavisnoj državi, koja će biti ustavna, parlamentarna monarhija sa dinastijom Karađorđevića.

Zamišljalo se kako će se oslobođenje i ujedinjenje izvršiti tako što će srpska i saveznička vojska isterati austrijsku iz tih krajeva, osvojiti ih i proglasiti državu po odredbama Krfske deklaracije.

Sa srpskom i savezničkim ofanzivama Austrougarska se brže raspadala iznutra, nego što je vojno gubila položaje. I njeni narodi, osećajući kraj carstva, oslobađali su se sami i stvarala svoje odbore i svoja veća. Ti odbori i ta veća su se odmah postavljali kao „države” sa kojima bi tek trebalo pregovarati i pogađati se da pristanu na ujedinjenje sa Srbijom. Tako je 29. oktobra 1918. u Zagrebu osnovano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba, sastavljeno većinom od poslanika ugarskog parlamenta u Pešti i Carevinskog veća u Beču, koji su tamo glasali i za ratne kredite i rat sa Srbijom. Oni su sada izjavili želju da srpska vojska ne prelazi preko Drine, Save i Dunava. I pre nego što su te želje stigle, srpske armije su već prešle i Drinu, i Savu i Dunav.

Italijanska vojska je, po Londonskom ugovoru, započela svoje napade 24. oktobra 1918. na armije austrijskog generala Borojevića i brzo ih pobedila u bici kod Vitorio Veneta. Austrougarska vojska se na ovom frontu povlačila u rasulu, uz sve manje otpore.

Već prvih nedelja oktobra italijanska vojska je prošla Trst i započela nadiranje u dva pravca. U pravcu Istre i Dalmacije, koje su joj obećane Londonskim ugovorom, i prema Zagrebu i Ljubljani.

Narodno vijeće iz Zagreba je tražilo pomoć od Srpske vrhovne komande, ali i od regenta Aleksandra Karađorđevića da im pošalje diplomatskog zastupnika.

Srpska vrhovna komanda im je hitno poslala pukove u Zagreb, u Ljubljanu i u Sušak, a potom i u Split. Vojvoda Stepa Stepanović je dobio zapovest da prvo zaposedne Ploče, a potom i južnu Dalmaciju.

Prestolonaslednik Aleksandar je za diplomatskog izaslanika Srbije kod Narodnog vijeća imenovao pukovnika Dušana Simovića.

Sa pukovnikom Dušanom Simovićem prvaci Narodnog vijeća su pokušali da započnu pregovore o ujedinjenju, postavljajući preduslov prvog formiranja države SHS na celom južnoslovenskom prostoru iz Austrougarske.

Ne okolišući, pukovnik Simović im je rekao: „Srbija, koja je u ovom ratu dala 1,5 milion žrtava za oslobođenje i ujedinjenje svoje jednokrvne braće preko Dunava, Save i Drine, ne može ni u kom slučaju dozvoliti da se ne njenim granicama formira neka nova država, koja bi u svoj sastav uzela sve njene sunarodnike, i da, posle četvorogodišnjih muka i potpunog poraza neprijatelja, ostane u pozadini i sve plodove dobijene pobede prepusti drugima, koji su u ratu učestvovali na neprijateljskoj strani. Srbiji – po pravu oružja, a na osnovu ugovora o primirju s Mađarskom, koji je potpisao vojvoda Mišić, kao opunomoćenik komandanta savezničkih vojski na Solunskom frontu, đenerala Franšea d’Eperea, pripada sledeća teritorija: Banat do linije Oršava – Karansebeš – Maroš – Arad – ispod Segedina; Bačka do linije Horgoš – Subotica – Baja; Baranja do linije Batasek – Pečuj – Barč, i dalje rekom Dravom do Osijeka; Srem i Slavonija do linije železničke pruge Osijek – Đakovo – Šamac; cela Bosna i Hercegovina i Dalmacija do rta Planke. Van te teritorije vi se možete opredeljivati po volji; da idete sa Srbijom ili da formirate zasebnu državu.”

Posle saznanja šta je u mirovnom ugovoru, došlo je do podele u Narodnom vijeću, koje je u gnevu raspustio Stjepan Radić, započevši svoju borbu protiv Srbije, protiv Srba i protiv Karađorđevića, pa u mnogo čemu i protiv interesa Hrvata, ulazeći u saveze sa Italijanima i Mađarima.

Preokret, pa i otrežnjenje u Narodnom vijeću, doneo je doktor Josip Smodlaka, delegat Dalmacije: „Gospodo, došao sam iz Dalmacije sa porukom Zagrepčanima da vam kažem da ne možete diktirati uslove ujedinjenja sa slavnom Srbijom... Vi hoćete da pravite ortakluk sa jednom slavnom firmom... I ulazeći u ortakluk, vi hoćete da postavljate uslove, vi koji niste ni propala firma... U taj ortakluk Dalmacija će ući izdvojeno ako vi nećete odmah bezuslovno... Dok nas talijanska vojska ne zaposedne...”

Na doktora Smodlaku nadovezao se Mate Drinković: „Moramo ipak glasno priznati da je srpska Kraljevina izašla u ovom ratu pobjednicom, a mi da smo pobijeđeni. Srbi, koji bi u toj hrvatskoj državi bili, a kojih ima 20 posto, zacijelo bi, i to s pravom, tražili i nadalje sjedinjenje sa Srbijom. Talijani bi tražili ispunjenje Londonskog ugovora, i tako bi došli među Talijane i Srbiju koja zaista onda ne bi imala razloga da se radi nas izlaže talijanskom neprijateljstvu... Stojimo pred dilemom, ili da prihvatimo samostalnu republiku, koja bi obuhvatila 4 županije, ili da prionemo uz Srbiju. Tu nema više dileme...”

Posle Drinkovića govorio je doktor stomatologije Ante Pavelić: „Stvaranje državne zajednice sa Srbijom biće više u interesu ugrožene Hrvatske nego Srbije, koja svoju državu već ima. Štaviše, kad Srbija ne bi htjela sjedinjenje, mi bi Hrvati i Slovenci morali to uporno zahtijevati, ponajviše u našem interesu. Tko pogleda geografsku kartu, vidjet će da je teritorij na koji mogu računati Hrvati nepodesan za snažnu državu. Sjedinjenjem sa Srbijom, Hrvatska se više ne smatra neprijateljskom teritorijom i pošteđena je plaćanja ratne štete. Mi nismo pobijeđeni, koji će morati platiti ratne troškove, izgraditi porušeno i popravljeno, izdržavati pobjediteljeve invalide i sirotinju, nego smo i mi, bratstvom sa Srbijom, dospjeli među pobjeditelje.”

Naravno, u preokretu ni Velika Srbija nije zaboravljena. O njoj je govorio Jovan Banjanin: „Kad bismo mi sad izašli pred Evropu sa tezom o tri naroda, tri individualnosti, Srbija bi dobila velike kompenzacije i bila bi Velika Srbija, a Hrvati i Slovenci bi bili smatrani kao neprijateljski narodi u sastavu pobijeđene Austrougarske. Mi, Hrvati, bismo doživjeli najveću nesreću i nepopravljivu katastrofu – bili bismo podijeljeni između Italije, Austrije, Mađarske i Srbije. To je istina koja se ničim ne može pobiti. Zato mi sve svoje pristalice moramo uvjeriti u prihvatljivost srpske monarhije... Uostalom, pogledajte današnje naše novine, koje pišu ‘Ako su Hrvati i Srbi jedan narod – onda je to jasno... Ako su Srbi samo pravoslavni Hrvati, kako čitamo u knjigama mnogih naših starih pravaša, onda je kralj Petar pravoslavni Hrvat...”

Posle svega izabrana je delegacija koja će poći u Beograd da preda adresu – predlog o ujedinjenju prestolonasledniku Aleksandru. Da se preduhitri nadiranje Italije.

Delegacija se u Beogradu suočila sa velikim problemom. Problem je bio srpska demokratija. Ujedinjenje nije mogao proglasiti prestolonaslednik, iako u svemu zastupnik kralja Petra. Srbija je bila ustavna parlamentarna monarhija. Ujedinjenje je mogao da proglasi samo parlament. A Narodna skupština Kraljevine Srbije je još bila na Krfu. Krf je daleko, a Italijani u Sloveniji i Istri.
Posle demokratskog traženja rešenja, pronađen je lex specialis, kao privremeno rešenje: prestolonaslednik će u ime kralja Petra primiti adresu sa odlukom Narodnog vijeća o ujedinjenju sa Kraljevinom Srbijom u ustavnu i parlamentarnu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca i saglasiti je sa svojom željom da do ujedinjenja dođe, kad ga potvrdi Narodna skupština Srbije.

Tako je 1. decembra 1918. u Krsmanovića kući na Terazijama, privremenom dvoru regenta Aleksandra, izvršeno v.d. ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca. Primanje adrese je bilo bez pompe, bez sjaja i bez većeg prisustva srpskih političara i drugih viđenika srpskih (prisutni Stojan Protić i Momčilo Ninčić). Kamerno „ujedinjenje”, na kome je brojnija delegacija Narodnog vijeća.

„Ujedinjenje” je bilo za spoljni utisak, da zadrži Italijane. Proglasa radi.

V.d. ujedinjenje je trajalo 28 dana. U Beogradu 29. decembra, na poslednjem svome zasedanju, Narodna skupština Kraljevine Srbije je primila proglas i izglasala ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca.

Branislav Gligorijević, biograf kralja Aleksandra, beleži: „Prvi decembar u dnevniku aktivnosti regenta Aleksandra nije posebno obeležen nekim dodatnim informacijama, osim prijema delegacije Vijeća i njegovog odgovora na adresu.”