Zahtev za rehabilitaciju Draže Mihailovića

OKRUŽNI SUD U BEOGRADU

B E O G R A D

Na osnovu čl. 2. i 3. Zakona o rehabilitaciji (Sl. glasnik RS 33 od 17. aprila 2006. godine) podnosimo sledeći:

ZAHTEV ZA REHABILITACIJU

Armijskog generala Dragoljuba – Draže Mihailovića, rođenog 27. aprila 1893. godine u Ivanjici, od oca Mihaila i majke Smiljane, rođene Petrović, Srbina, jugoslovenskog državljanina, u toku Drugog svetskog rata Komandanta Jugoslovenske vojske u otadžbini, Načelnika štaba Vrhovne komande i Ministra Vojske, Mornarice i Vazduhoplovstva Kraljevske jugoslovenske vlade. 

I. Uvod:

Član 1. Zakona o rehabilitaciji (u daljem tekstu: Zakon) propisuje:

Ovim zakonom uređuje se rehabilitacija lica koja su bez sudske ili administrativne odluke ili sudskom ili administrativnom odlukom lišena, iz političkih ili ideoloških razloga, života, slobode ili nekih drugih prava od 6. aprila 1941. godine do dana stupanja na snagu ovog zakona, a imala su prebivalište na teritoriji Republike Srbije.

Prema navodima predlagača, „donošenje Zakona o rehabilitaciji je obaveza demokratske Srbije. Mnoštvo ljudi ubijeno je i na drugi način kažnjeno bez suđenja ili nevino osuđeno jedino zbog tzv. klasnog pripadništva ili drukčijih političkih pogleda i ideala od onih koji su bili proglašeni jedino dozvoljenim i jedino mogućim. Donošenje Zakona o rehabilitaciji predstavlja jedan od načina odlučnog raskida sa našom autoritarnom prošlošću i veoma bitan moralni čin kojim se iz komunizma prelazi u demokratsko i liberalno, savremeno društvo.“1

Rehabilitacija političkih žrtava komunizma postala je aktuelna početkom devedesetih godina prošlog veka u istočnoevropskim zemljama u kojima je posle poluvekovne diktature uspostavljena demokratska vlast. Pojavio se međutim problem pravnog puta i načina sprovođenja rehabilitacije. Žrtve su uglavnom već bile mrtve, bilo usled terora ili prirodnih zakona. Dokazi o njihovim navodnim zločinima sakriveni, prefabrikovani, uništeni ili nestali.

Citirana zakonska odredba našla je najefikasniji i najpravedniji način da rehabilituje sve one koji su lišeni života, slobode ili nekog drugog prava iz političkih ili ideoloških razloga. Postupak za rehabilitaciju po ovom Zakonu ne predstavlja neku podvrstu ponavljanja administrativnog ili sudskog postupka već potpuno zaseban postupak u kome se, u slučaju generala Mihailovića, utvrđuje da li je lišen života iz političkih ili ideoloških razloga na osnovu sudske odluke.

Zbog toga će se ovaj zahtev ograničiti na dokazivanje da je general Mihailović lišen života na osnovu sudske odluke iz ideoloških i političkih razloga.

Mada uvid u presudu i sudske spise nije nužan za donošenje odluke o rehabilitaciji, jer se jer se može doneti i kada sudski postupak uopšte nije vođen, podnosioci Zahteva napominju da nisu izvršili uvid u originalnu presudu i krivični predmet generala Mihailovića. Naime, 2005. godine prilikom pripreme zahteva za rehabilitaciju prof. dr. Slobodana Jovanovića koji je u istom predmetu bio saoptuženi, i pored više nastojanja predstavniku Advokatske komore Srbije, koja je bila jedan od podnosilaca ovog zahteva, pod raznim izgovorima nije omogućeno da izvrši uvid u ovaj spis. Predmet se tada navodno nalazio u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu.

Koliko je poznato, do sada su javno objavljene dve verzije stenografskih beležaka sa suđenja generalu Mihailoviću: „Dokumenta sa suđenja Ravnogorskom pokretu 10 juni – 15 juli 1946. god.“ prof. dr. Miodraga Zečevića i „Izdajnik i ratni zločinac Draža Mihailović pred sudom – Stenografske beleške i dokumenta sa suđenja Dragoljubu – Draži Mihailoviću“ Beograd 1946. godine. Iz njih je vidljivo da je sud tokom suđenja vodio i zapisnik koji nije objavljen, zbog čega nije jasan pravni status i svrha navedenih stenografskih beležaka Zbog očiglednih razlika u njihovom obimu i nemogućnosti uvida u originalni sudski spis nije moguće utvrditi koja je, da li je i u kojoj meri, neka od tih verzija autentična. Međutim, kao izvor za ovaj zahtev poslužila je presuda iz ovih beležaka, sa pretpostavkom da je verna originalu.

Nije jasno međutim da li je presuda, koja je javno, usmeno objavljena, uopšte izrađena u pismenom obliku i dostavljena optuženima i njihovim braniocima. Ova sumnja proizilazi iz činjenice da je presuda izrečena 15. jula 1946. godine a smrtna kazna nad generalom Mihailovićem, kako je javno saopšteno, izvršena dva dana kasnije, 17. jula 1946. godine. Inače po tadašnjem Zakonu o krivičnim delima protiv naroda i države protiv presude nije bila dozvoljena žalba pa je moguće da pismeni otpravak presude uopšte nije ni izrađen.

II. Biografija generala Mihailovića:

Po oceni podnosilaca ovog Zahteva biografija generala Mihailovića je jedan od pravno relevantih činilaca za ocenu postojanja ideoloških ili političkih razloga za njegovo lišnje života.

Dragoljub – Draža Mihailović je rođen u Ivanjici 26. aprila 1893. godine u činovničkoj porodici. Rano je ostao bez roditelja pa je brigu o njemu i sestri Jelici preuzeo stric Vladimir Mihailović, veterinarski major, koji ih je doveo kod sebe u Beograd. Mihailovićeva sestra Jelica je diplomirala arhitekturu na beogradskom univerzitetu i bila među prvim arhitektama u Srbiji. Radila je u Opštini grada Beograda dok je Narodnooslobodilačka vojska po ulasku u Beograd nije streljala zbog navodne kolaboracije sa okupatorom.

General Mihailović je maturirao u Beogradu, gde je pohađao gimnaziju a od 1910. godine stupa na Nižu vojnu akademiju u Beogradu. Dve godine kasnije, septembra 1912. godine, sa celom svojom klasom odlazi u rat protiv Turske a sledeće 1913. u rat protiv Bugarske. U borbama na Kočanima i Zletovskoj reci je ranjen i odlikovan zlatnom medaljom za hrabrost. U Prvom svetskom ratu učestvovao je u bitkama na Ceru i Kolubari a potom 1915. u borbama sa Nemcima kod Šapca i Požarevca. Krajem godine sa srpskom vojskom se povlači preko Albanije. Sledeće 1916. godine prekomandovan je u Vardarsku diviziju i sa njom učestvuje u borbama na Solunskom frontu gde je teško ranjen. Na prvu liniju fronta vratio se aprila 1917. godine a početkom 1918. godine prebačen je u novoformiranu Jugoslovensku diviziju sa kojom učestvuje u proboju Solunskog fronta. Unapređen je u čin poručnika i odlikovan Ordenom belog orla sa mačevima 2. reda a odlukom komandanta divizije jedini je dobio Engleski vojni krst.

1920. godine ženi se Jelicom, ćerkom pukovnika Jevrema Brankovića i iz tog braka ima četvoro dece: sinove Branka, Ljubisava i Vojislava i ćerku Gordanu. Sin Vojislav je poginuo je na Zelengori maja 1945. godine kao pripadnik Jugoslovenske vojske u otadžbini, sin Ljubivoje je umro godinu dana po rođenju, dok su ćerka Gordna i sin Branko preživeli rat.

Od 1921. godine pohađa Višu školu vojne akademije. Iste godine odlikovan je Albanskom spomenicom i unapređen u čin kapetana 1. klase. U čin majora unapređen je 1925. godine a 1926. godine preveden u Generalštabnu struku i postavljen za načelnika štaba Dunavske divizije. Na generalštabne poslove u štab Kraljeve garde premešten je 1927. godine. Sledeće, 1928. dobio je Prosvetni Orden Svetog Save 2. reda a 1930., poslat je na specijalizaciju u Pariz i unapređen u čin potpukovnika. 1933. godine odlikovan je Ordenom jugoslovenske krune 2. reda. Službovanje u Kraljevoj gardi završio je 1935. godine kada je prekomandovan u Ministarstvo vojske i mornarice. Te godine je poslat za vojnog atašea u Bugarsku gde je dobio dva bugarska odlikovanja Orden Aleksandra Nevskog 3. stepena koji mu je lično uručio bugarski Kralj Boris i Orden krsta svetog Aleksandra. Te iste godine unapređen je u čin pukovnika. Na zahtev bugarske vlade 1936. godine povučen je iz Sofije. Iste godine je prebačen u Prag gde mu je Pretsednik Čehoslovačke uručio Orden belog lava 3. reda. Po povratku u zemlju 1937. godine postavljen je za načelnika štaba Dravske divizije i te godine je odlikovan Ordenom jugoslovenske krune 3. reda. Sledeće, 1938. godine postavljen je za komandanta puka u Celju. Predložio je plan reorganizacije vojske u srpsku, hrvatsku i slovenačku verujući da bi nacionalno homogene vojske bile bolje od mešovite. Zbog toga je kažnjen sa 30 dana zatvora. Sledeće 1939. godine vraća se za nastavnika Vojne akademije u Beogradu. Tokom 1940. godine zbog jednog njegovog antihitlerovskog ispada na prijemu u britanskoj ambasadi nemački ambasador fon Heren uputio je protest jugoslovenskoj vladi. Ponovo je kažnjen sa 30 dana zatvora a kaznu izdržava u Mostaru, gde je po kazni upućen i za načelnika štaba primorske armijske oblasti.

General Dragoljub – Draža Mihailović je tokom Drugog svetskog rata bio najpre komandant četničkih odreda u Srbiji da bi odlukom Vlade od 16. novembra 1941. godine postavljen za komandanta svih oružanih formacija u zemlji. Decembra iste godine đeneral Mihailović je imenovan za ministra Vojske, Mornarice i Vazduhoplovstva dok su njegove jedinice preimenovane u Jugoslovenski vojsku u Otadžbini (JVO) u čijim se redovima tokom Drugog svetskog rata borilo oko 250.000 ljudi.

Na početku aprilskog rata general Mihailović se našao u Bosni gde se njegova jedinica borila sa Nemcima do kapitulacije 17. aprila 1941. godine. Pošto je odbio predaju, sa 26 vojnika, podoficira i oficira prešao je u Srbiju u stigao na Ravnu goru 11. maja 1941. godine. Odmah je počeo organizovanje naroda za borbu protiv okupatora.

Verujući da je izgubljena samo bitka ali ne i rat pristupio je organizovanju naroda kako bi stvorio tajne oružane jedinice, koje bi u pogodnom trenutku zadale odlučan udarac okupatoru i oslobodile zemlju. Plan pukovnika Mihailovića je bio da u Srbiji organizuje „podzemnu vojsku“ i da organizaciju postepeno širi na Crnu Goru i istočnu Bosnu i Hercegovinu, da tu vojsku obučava gerilskom načinu ratovanja i naoruža oružjem saveznika, da malim sabotažama vezuje što više nemačkih trupa za tle Jugoslavije i da podigne opšti ustanak u celoj zemlji kada se saveznici iskrcaju na Balkan i u Jugoslaviju i da u zajedničkim operacijama porazi i protera okupatorske snage. Ovaj plan se podudarao sa planom Vlade u Londonu i britanskom Direkcijom za specijalne operacije (SOE).2

Štab sa Ravne gore je 1. juna 1941. godine izdao Uputstvo br. 5 koje je bilo strogo poverljivo i koje je postavilo temelj vojne organizacije Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVO). Svako selo moralo je da formira tri čete tako da su u prvu četu ulazili muškarci između 40-50 godina starosti, u drugu četu muškarci od 30-40 godina starosti i u treću četu muškarsci od 20-30 godina starosti. Prva četa je imala zadatak da štiti svoje selo i održava red, druga da ruše i postavljaju prepreke na putevima a treća je ulazila u sastav operativnih jedinica i odlazila prema planu upotrebe. Raspoloživo oružje deljeno je tako da polovinu dobija prva i druga četa a drugu polovinu treća. Tri do četiri treće čete formiraju bataljon a dva – tri bataljona brigadu. U svakom bataljonu se formira odeljenje veze u koje ulaze telefonisti, kuriri i ordonansi a u svaka brigada je pored njih imala i radio-telegrafiste. Brigade su imale i izviđačko- obaveštajni odsek a bataljoni i propagandno – obaveštajni odsek kao i radio aparat. Instrukcija je predviđala i postavljanje sreskih komandanata. Instrukcija je predviđala da se oružane formacije koje ne pripadaju JVO „buše“ i pridobijaju a ukoliko se dobrovoljno pridruže uđu u sastav brigade a u protivnom razoružavaju. Instrukcija je predviđala da se u većim gradovima organizacija sprovodi po sistemu „kopči“ (jedan nađe dvojicu) što je podrazumevalo buđenje nacionalne ideje i uspostavljanje nove Jugoslavije, borbu protiv komunista, fašista, preziranje narodnih izdajnika.3

Tokom Drugog svetskog rata jedinice pod njegovom komandom vodile su teške borbe, protiv okupacionih snaga, snaga Nezavisne države Hrvatske, kolaboracionih vlasti i partizanskih jedinica koje je oformila Komunistička partija Jugoslavije. Oformio je Ravnogorski pokret, političku organizaciju koja je objedinjavala antifašističke demokratske snage u zemlji sa ciljem da se posle oslobođenja u zemlji uspostavi demokratska vlast, kakva je postojala do Drugog svetskog rata.

General Dragoljub – Draža Mihailović je odlukom Kraljevske jugoslovenske vlade 16. novembra 1941. godine postavljen za komandanta svih oružanih formacija u zemlji. U čin brigadnog generala unapređen je 7. decembra iste godine a 11. januara 1942. godine postavljen za ministra Vojske, Mornarice i Vazduhoplovstva jugoslovenske vlade dok su njegove jedinice preimenovane u Jugoslovenski vojsku u Otadžbini (JVO).

Tokom rata Jugoslovenska vojska u otadžbini pod komandom generala Mihailovića vodila je ogorčene borbe protiv nemačkih, italijanskih i bugarskih okupatora, protiv marionetskog režima Nezavisne države Hrvatske i kolaboracionističke vlasti u Srbiji. Ove jedinice su takođe vodile građanski rat protiv Komunsitičke partije Jugoslavije i Narodnooslobodilačke vojske kao njene oružane formacije čiji je ratni cilj bio uspostavljanje svoje diktature posle oslobođenja zemlje.

Okupatorske vlasti su u više navrata raspisivale poternice protiv njega nudeći velike novčane nagrade.

Zbog zasluga u borbi protiv okupatora francuski general De Gol odlikovao ga je 2. februara 1943. godine Ratnim krstom.

Na predlog generala Ajzenhauera, glavnokomandujućeg Savezničkih snaga u Evropi u Drugom svetskom ratu i kasnijeg Pretsednika SAD, pretsednik SAD Truman posmrtno je dodelio 29. marta 1948. godine generalu Mihailoviću najviše odlikovanje koje se daje stranim državljanima (Legion of merit) Legiju zaslužnih.

Posle teških borbi Narodnooslobodilačka vojska je uz logističku i političku podršku zapadnih Saveznika i vojno angažovanje sovjetske Crvene Armije porazila Jugoslovensku vojsku u otadžbini i posle rata uspostavila svoju vlast u formi „diktature proleterijata“. Razoružane pripadnike Jugoslovenske vojske u otadžbini nova vlast je streljala po kratkom postupku ili slala na dugogodišnju robiju konfiskujući im imovinu i lišavajući ih drugih građanskih i političkih prava. Pristalice i simpatizeri Ravnogorskog pokreta su doživeli istu sudbinu.

Zbog toga, general Mihailović se skrivao od potera nove vlasti do 12. marta 1946. godine kada je uhapšen. Posle policijske istrage, izveden je na javno suđenje 10. juna 1946. godine u grupi koja je obuhvatala još 23 optužena. Osuđen je na smrt streljanjem 15. jula 1946. godine i kazna je izvršena 17. jula 1946. godine.

Mesto pokopavanja posmrtnih ostataka generala Mihailovića javno nije saopšteno.

III. Zakonski uslovi za rehabilitaciju:

Pored političkih i ideoloških razloga za lišenje života, koji će detaljnije biti izloženi u sledećoj tački ovog Zahteva, Zakon je predvideo još četiri uslova koja se moraju ispuniti za udovoljenje ovom konkretnom Zahtevu:

a) da je žrtva imala prebivalište u Srbiji;

b) da je žrtva lišena života;

v) da je lišenje života izvršeno na osnovu sudske odluke i

g) da je sudska odluka doneta u vremenskom periodu od 6. aprila 1941. pa do stupanja na snagu Zakona;

a) Prebivalište u Srbiji:

General Mihailović je do odlaska u rat imao prebivalište u Beogradu u ulici Bregalničkoj 24, a njegovo kretanje tokom i posle rata nije imalo karakter promene prebivališta.

b) Dokazi o lišenju života:

Dnevni list „Borba“, u to vreme glasilo vladajuće Komunisitičke partije Jugoslavije, objavila je 18. jula 1946. godine u broju 171 vest datiranu od prethodnog dana da je izvršena smrtna kazna nad generalom Dragoljubom – Dražom Mihailovićem i još osmoricom osuđenih istom presudom.

Podnosioci Zahteva smatraju da nije sporna činjenica da je general Mihailović lišen života na osnovu označene presude kao i da je ta presuda doneta unutar perioda propisanog čl. 1. Zakona.

IV. Politički i ideološki razlozi lišenja života u smislu Zakona.

Ovaj zahtev neće elaborirati mnogobrojna značenja koja obuhvataju izrazi „politički“ i „ideološki“ već samo značenje ovih pojmova u smislu citirane zakonske odredbe.

Prema shvatanju podnosilaca Zahteva lišenje života iz političkih razloga postoji kada grupa koja je u posedu državne vlasti proceni da bi to imalo pozitivan politički efekat po njene interese. Jedan od takvih interesa je eliminisanje lidera suparničke grupe čiji politički program i široka podrška koju uživa ugrožava ili može da ugrozi vlast vladajuće grupe.

Lišenje života iz ideoloških razloga postoji kada grupa ideoloških istomišljenika proceni da bi to imalo pozitivan ideološki efekat po njene interese. Tako bi, na primer, lišenje života nosilaca ili simbola suparničke ideologije, uz njeno istovremeno neistinito kriminalizovanje, zastrašilo stanovništvo i ujedno ga odvratilo od podrške toj ideologiji.

General Mihailović je lišen života na osnovu presude koju je donelo Vojno veće Vrhovnog suda Jugoslavije 1946. godine. U to vreme Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je uspostavila svoju nedomokratsku vladavinu u formi „diktature proleterijata“ i imala punu kontrolu nad svim državnim institucijama, uključujući policijske, vojne i pravosudne.

Ovim Zahtevom će se pokazati: da je Komunistička partija Jugoslavije imala i političke i ideološke razloge da liši života generala Mihailovića, a da su javno suđenje i presuda bile samo forma u kojoj je izražena, dugo pre toga doneta, odluka rukovodstva te partije o njegovoj krivici i kazni.

V. Politički i ideološki razlozi lišenja života generala Mihailovića:

Radi toga prvo će se ukazati na političke i ideološke razlike koje su tokom Drugog svetskog rata postojale između Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVO) čiji je komandant bio general Mihailović sa jedne strane i Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) na čelu sa Josipom Brozom sa druge strane.

A. Ideologija Komunističke partije Jugoslavije:

Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je formirana 1919. godine i do vojnog puča 27. marta 1941. godine delovala je gotovo sve vreme u ilegali. Posle toga, mada joj delatnost nije i formalno odobrena, njeni pripadnici koji su se nalazili u zatvorima uglavnom su pušteni na slobodu.

Ideologija ove partije, koju je dosledno sledila tokom rata i posle njega, je bila jedinstvena za sve komunističke partije u svetu saglasno osnovnoj postavci komunističkih teoretičara Marksa, Engelsa i Lenjina da su interesi proletera svih zemalja isti. Ta ideologija, se ukratko svodi na sledeće:

- u svim zemljama sveta na vlasti je buržoazija, klasa koja poseduje sredstava za proizvodnju koja zahvaljujući tome, putem niskih nadnica, eksloatiše radničku klasu prisvajajući plodove njenog rada;

- zbog toga radnička klasa, koja osim svog rada nema ništa drugo, živi u bedi i siromaštvu;

- sve državne i društvene institucije (parlamenti, vlade, političke stranke, slobodni izbori, štampa, religija prosveta i dr.) podređene su interesima buržoazije i održavanju njenog sistema eksploatacije radničke klase;

- u cilju promene svog položaja radnička klasa treba da preuzme vlast od buržoazije i uspostavi besklasno društvo izobilja, komunizam, u kome će svi biti slobodni i ravnopravni i u kome će svako dobijati materijalna dobra prema potrebama a doprinositi prema svojim mogućnostima;

- preuzimanje vlasti od buržoazije može se i mora izvršiti isključivo nasilnim putem – socijalističkom revolucijom, pošto se buržoazija ni na koji drugi način neće odreći svoje vlasti i privilegija koje uživa;

- zato je buržoazija klasni neprijatelj a u toku socijalističke revolucije protiv klasnog neprijatelja moraju se koristiti bez milosti sva sredstva uključujući fizičke likvidacije, hapšenja, mučenja, oduzimanje imovine, privremeni savezi sa protivnikom, lažna obećanja, zastrašivanja i sl. Nikakvi zakonske, moralne ili običajne norme ne smeju da budu tome prepreka.

- radi priprema i izvođenja socijalističke revolucije radnička klasa formira komunističku partiju kao svoju avangardu, sačinjenu od najsvesnijih elemenata, spremnih da bespogovrno izvrše svaki zadatak koji partija od njih zahteva;

- socijalističko društvo, uspostavljeno posle pobede socijalističke revolucije, zasniva se na „diktaturi proletarijata“, sistemu u kome će apsolutnu vlast u državi imati komunistička partija kao avangarda radničke klase; ona će izgraditi institucije čiji je prevashodni cilj očuvanje vlasti radničke klase i sve aktivnosti državnih i partijskih tela moraju biti podređene tom cilju.

- radi očuvanja svoje vlasti socijalistička država će prema ostatcima klasnog neprijatelja i klasno nepouzdanim elementima korisiti iste metode kao i pri revolucionarnom osvajanju vlasti: fizičke likvidacije, hapšenja, mučenja, oduzimanje imovine, zastrašivanje i sl.

- interesi radničke klase i njihovih partija su u celom svetu isti zbog čega komunističke partije svih zemalja moraju jedna drugu pomagati u borbi za osvajanje vlasti i njeno održavanje, zanemarujući sve druge, pojedinačne, kolektivne, grupne i nacionalne interese.

B) Politika Komunističke partije Jugoslavije:

Odmah po osnivanju Komunistička partija Jugoslavije je započela revolucionarnu borbu nasiljem zbog čega joj je zabranjen rad. Do Drugog svetskog rata nije pokušavala da izvede socijalističku revoluciju u Jugoslaviji ali je organizovala štrajkove i demonstracije, kao i obaveštajnu delatnost u korist Sovjetskog Saveza.

Do napada Nemačke na Sovjetski Savez, 22. juna 1941. godine, Komunistička partija Jugoslavije nije pozivala narod na oružanu borbu. Razlog tome je bio Pakt o nenapadanju koji su pred sam početak Drugog svetskog rata, 24. avgusta 1939. godine zaključile nacisička Nemačka i Sovjetski Saveza u to vreme jedina država na svetu u kojoj je vladala Komunistička partija. Sovjetski Savez je čvrsto kontrolisao komunističke partije celog sveta, finansirajući ih i usmeravajući njihove aktivnosti kroz organizaciju poznatu pod imenom Komunistička Internacionala ili Kominterna. Saglasno obavezama iz ovog Pakta Kominterna je obavezala svoje članice da nacističku Nemačku tretiraju kao prijatelja i usvoje anti-ratnu politiku. Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je pre i u toku rata bila član ove organizacije lojalno sledeći njena uputstva. Zbog toga, sve do napada Nemačke na Sovjetski Savez, KPJ nije preduzimala aktivnosti koje bi okupator protumačio kao provokaciju i izazvao poremećaj savezničkih odnosa sa SSSR-om.

Posle, napada Nemačke na Sovjetski Savez Komunistička partija Jugoslavije je u skladu sa dobijenim instrukcijama, 4. jula 1941. godine pozvala narode Jugoslavije na oružanu borbu protiv okupazora. Ovaj potez se tumači namerom da jedan deo nemačkih jedinica sa Istočnog fronta bude angažovan na gušenju ustanka i tako olakša odbranu Sovjetskog Saveza. Međutim, Komunistička partija je u oružanom ustanku videla i dobru priliku za socijalističku revoluciju i osvajanje vlasti. Naime, Kralj i Vlada su bili van zemlje, lokalna vlast slaba a okupatorska i kolaboracionistička privremene. To je značilo da bi posle poraza okupatora vlast pripala politički i vojno najjačoj grupi koja se protiv njega borila. Zato je prvenstveni cilj Komunističke partije bio da stvori i drži pod svojom komandom što jače oružane snage koje će u trenutku poraza okupatora i njegovog povlačenja iz zemlje, biti sposobne da oružanim putem preuzmu političku vlast i na taj način, saglasno svom programu i ideologiji, izvedu socijalističku revoluciju i uspostave „diktaturu proleterijata“.

U tom cilju je Komunistička partija početkom jula 1941. godine započela sa osnivanjem partizanskih odreda koji će kasnije prerasti u Narodnooslobodilačku vojsku (NOV). Pošto ideja socijalističke revolucije nije privlačila narodne mase, ona je tu svoju nameru uglavnom prikrivala pozivajući narod samo na borbu protiv okupatora. Dosta dugo je neiskreno propagirala da će o društvenom uređenju države posle oslobođenja zemlje odlučivati narod, kako bi se stekao pogrešan utisak da će se to uraditi uobičajenim demokratskim sredstvima.

V) Ideologija Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini:

General Mihailović, je organizujući narod za borbu kao glavni i jedini cilj postavio vojni poraz okupatora i njegovo proterivanje iz zemlje. To dalje podrazumeva povratak Kralja i Vlade iz izgnanstva, njihovo preuzimanje državnih funkcija, obnovu rada državnih institucija, uspostavljanje predratnog ustavnog poretka sa demokratskim izborima zasnovanim na višestranačkom sistemu itd. To je međutim podrazumevalo i borbu protiv svih onih koji bi rat iskoristili za rušenje ranijeg ustavnog poretka. Naime, jedinstveni cilj rušenja ustavnog poretka Kraljevine Jugoslavije bio je zajednički Komunističkoj partiji Jugoslavije, državama koje su je okupirale: Nemačkoj, Italiji, Bugarskoj i Mađarskoj, i marionetskoj Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Različiti su bili samo metodi. To ih je učinilo jednakim neprijateljima Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini čiji je komandant bio general Mihailović.

G) Politika Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini:

Za ostvarenje svojih ciljeva Ravnogorski pokret je trebalo da objedini sve političke snage. To je značilo potiskivanje u drugi plan stranačkih, klasnih, nacionalnih, verskih i drugih razlika i podređivanje svih snaga tom cilju. Radi toga, Jugoslovenska vojska u otadžbini je trebala da bude pod jedinstvenom komandom generala Mihailovića kao legitimnog predstavnika Kralja i Vlade u izgnanstvu i da osmišljenom strategijom, prilagođenom uslovima okupacije i realnom odnosu snaga, vodi i dobije rat protiv okupatora. To je podrazumevalo, tajno organzovanje, naoružavanje i izvođenje borbenih akcija, sabotaža, diverzija i ograničenih napada kojima će se okupatoru nanositi štetu koja je srazmerno veća od žrtava koje se zbog toga podnose. Po dobijanju dovoljnog naoružanja, municije i drugih potreba za vođenje rata ove snage bi podigle opštenarodni ustanak i, uz savezničku pomoć i podršku, porazile okupatora i oslobodile zemlju. U to vreme ovo je bila opšte prihvaćena strategija svih pokreta otpora u okupiranoj Evropi i nju su podržavali i Saveznici.

Ravnogorski pokret i Jugoslovenska vojska u otadžbini su smatrali da kolaboracionisti u Srbiji treba da odgovaraju za izdaju. Međutim, svesni da znatan broj pripadnika kolaboracionističke vlasti tome nije pristupio iz ideoloških razloga ili simpatija prema okupatoru, nastojao je da njihove pripadnike pridobije, iskoristi za svoju borbu i stavi pod svoju komandu i kontrolu.

D) Istovetnost i razlike u ciljevima KPJ i JVO:

Prema tome, Komunistička partija Jugoslavije i Narodnooslobodilačka vojska kao njena vojna formacija sa jedne i Ravnogorski pokret i Jugoslovenska vojska u otadžbini sa druge strane imali su jedan zajednički i jedan dijametralno suprotstavljen cilj.

Zajednički cilj je bio oslobađanje zemlje od okupatora. Uprkos tom zajedničkom cilju ove dve strane ne samo što nisu uspele da ga zajedničkom borbom ostvare, već su stupile u bespoštedni međusobni građanski rat koji je odneo ogromne žrtve i objetivno koristio samo njihovom zajedničkom neprijatelju.

Uzrok tome je nepremostiva razlika u cilju koji se za obe strane pokazao primarnim. Komunistička partija je po svaku cenu želela da u toku rata izvede socijalističku revoluciju i nasilnim putem osvoji vlast, krijući u početku ovu nameru i od sopstvene vojne formacije – Narodnooslobodilačke vojske. Ravnogorski pokret i Jugoslovenska vojska u otadžbini su pošli u oslobodilački rat samo u nameri oslobode zemlju. Odani zakletvi Kralju i tradicionalnim demokratskim i nacionalnim vrednostima njeni pripadnici nisu mogli da prihvate da rat iskoriste za nasilni državni prevrat niti da to drugom omoguće.

Zajednički cilj je davao nadu obema stranama da će pridobiti drugog za onaj drugi cilj (socijalističku revoluciju ili odustanak od nje). Zbog toga su tokom prve godine rata Komunistička partija i Jugoslovenska vojska u otadžbini vodile više pregovora koji su čak doveli i do nekih sporazuma. Međutim, vrlo brzo se pokazalo da su sporazumi zaključivani samo da bi se pridobilo poverenje druge strane a potom to poverenje zloupotrebilo.

Nepremostiva razlika u cilju dovela je početkom novembra 1941. godine do građanskog rata koji se završio vojnom pobedom Narodnooslobidalačke vojske i socijalističke revolucije čije su glavne žrtve bili Ravnogorski pokret i Jugoslovenska vojska u otadžbini na čijem čelu je bio general Mihailović.

Đ) Politički razlozi za lišenja života generala Mihailovića:

Vojni poraz Jugoslovenske vojske u otadžbini je omogućio Komunističkoj partiji nasilno osvajanje političke vlasti (socijalističku revoluciju), ali su metodi njenog održavanja („diktatura proleterijata“) bili neprihatljivi širokim slojevima stanovništva. Krug ljudi obuhvaćenih kategorijom „narodnih neprijatelja“, „domaćih izdajnika“. „klasnog neprijatelja“ i „klasno nepouzdanih“ prema kojima su primenjivane razne vrste revolucionarnog nasilja postajao je sve širi. Masovna pogubljenja i hapšenja koja su bila redovna pojava posle ulaska Narodnooslobodilačke vojske u gradove i sela u Srbiji nastavljena su i posle završetka rata (Kočevski rog, Blajburg). Suđenja ili nije ni bilo ili su se odvijala daleko od očiju javnosti. Imovina je oduzimana bez naknade a vlasnici često ubijani ili osuđivani kao narodni neprijatelji na osnovu neistinitih ili poluistinitih optužbi kako bi im imovina bila konfiskovana. Sloboda političkog organizovanja, govora, štampe kao i slobodni izbori su ukinute. Pored toga, socijalistička vlast je, sledeći primer Sovjetskog Saveza, započela kolektivizaciju zemljišnih poseda na selima stvaranjem seljačkih radnih zadruga. Seljaci su morali da svoje posede unesu u takve zadruge kojima će upravljati nova lokalna vlast. Najveći deo stanovništva činilo je seljaštvo koje je odbijalo da se odrekne svojih poseda koje su teškom mukom stekli i koji su im bili jedino sredstvo za život. Socijalistička vlast ih je označavala „kulacima“ i neprijateljima socijalizma. Uveden je obavezni otkup kojim su privatnim zemljišnim posednicima nametnute obaveze da po simboličnim cenama predaju državi određenu količinu poljoprivrednih proizvoda. Oni koji tu obavezu nisu ispunili osuđivani su na zatvorske kazne uz oduzimanje imovine. Zbog toga je ova najmasovnija društvena grupa postala „klasni neprijatelj“ na čiju političku podršku Komunistička partija nije mogla da računa.

Međutim, istovremeno ova i druge ugrožene društvene grupe su mogle da usmere svoju podršku ka drugim političkim opcijama od kojih je najuticajniji bio Ravnogorski pokret. Uprkos vojnom porazu podrška monarhiji, vladavini prava, demokratskim i tradicionalnim vrednostima koje je oličavao ovaj pokret je i dalje bila jaka. Osim toga, necivilizovani metodi fizičke eliminacije i terora sopstvenog stanovništva označenog kao „klasni neprijatelj“, kao i protivnika koji je položio oružje, te oduzimanje privatne imovine sve više su udaljavali Jugoslaviju od demokratskih država Zapada. Vesti o masovnim streljanjima bez suđenja i posle završetka rata čak i ratnih zarobljenika koje su Saveznici izručili novim komunističkim vlastima, dovelo je do prekida ovog procesa i davanja azila onima koji nisu dobrovoljno hteli da se vrate. Tako je u zapadnim zemljama ostala velika politička emigracija čiji su znatan deo činili pripadnici i simpatizeri Ravnogorskog pokreta. Interesi koje su zapadni saveznici imali tokom rata dajući političku podršku Komunističkoj partiji i Nraodnooslobodilačkoj vojsci više nisu postojali. Naime, već krajem rata nastala je, a posle njega sve više je rasla, kriza u odnosima zapadnih Saveznika sa Sovjetskim Savezom. Ova kriza prerasla je u tzv. „Hladni rat“ jer se od pravog rata razlikovao samo po tome što suprotstavljene strane nisu upotrebile oružje. Međutim, ta opcija je bila sasvim moguća. Sledeći svoju ideologiju Komunistička partija Jugoslavije je u to vreme bila lojalna Sovjetskom Savezu gajeći veliko ideološko i političko nepoverenje prema zapadnim zemljama. Ona je pravilno procenjivala da bi u slučaju rata zapadne demokratije mogle da podrže demokratske snage u Jugoslaviji čiji je najjači predvodnik bio Ravnogorski pokret na čelu sa generalom Mihailovićem i koji bi uz njihovu pomoć mogao da sruši novu socijalističku vlast.

Prema tome, potreba učvršćivanja i osiguranja svoje vlasti zahtevala je da Komunistička partija, saglasno svojoj ideologiji, eliminiše političke i ideološke protivnika koji bi mogli da je ukloni sa vlasti. Pošto je general Mihailović bio centralna ličnost Ravnogorskog pokreta i komandant Jugoslovenske vojske u otadžbini oko koga su se okupljale sve demokratske snage Komunistička partija ga je opravdano smatrala pojedinačno svojim najopasnijim neprijateljem u zemlji te je njegovo uklanjanje bilo conditio sine qua non za osiguranje njene dalje vlasti.

Iz iznetog proizilazi da je Komunistička partija imala i ideološke i političke razloge za lišenje života generala Mihailovića.

E) Ideološki razlozi lišenja života generala Mihailovića:

Komunistička partija Jugoslavije je pored ovih, imala i ideološke razloge za lišenje života generala Mihailovića. Naime, ona je radi opstanka na vlasti svoju ideologiju morala da nametne stanovništvu ali i da ga odvrati od suprotstavljenih demokratskih ideja. Kako propagandni rad nije imao zadovoljavajuće rezultate nosioci demokratskih ideja i same te ideje su morale biti kriminalizovane a najistaknutiji nosioci tih ideja najstrožije kažnjeni. Zastrašivanja teškim kaznama odvraćalo je demokratski opredeljeno stanovništvo od političke borbe za te ideje a neopredeljenima ukazivalo da se za njih ne opredele kako ne bi krenuli putem kriminala.

Prema tome, Komunistička partija je imala i ideološke i političke razloge za lišenje života generala Mihailovića kao svog najvećeg protivnika u zemlji.

VI. MANIFESTACIJA IDEOLOŠKIH I POLITIČKIH RAZLOGA U SUDSKOM POSTUPKU I PRESUDI :

Politički i ideološki ciljevi vladajuće grupe nisu se mogli ostvariti prostim lišenjem života generala Mihailovića jer bi to, uprkos eliminacije najopasnijeg političkog i ideološkog pojedinca izazvalo negativne političke efekte i u zemlji i u inostranstvu. On bi u očima svojih pristalica i simpatizera nosio oreol heroja palog za slobodu i demokratiju za koju su se borile stotine hiljada ljudi. Pored toga, međunarodno javno mnjenje pamtilo je generala Mihailovića kao pionira antifašističke borbe u okupiranoj Evropi a već je bilo zgroženo terorom koji se širio Istočnom Evropom.

Zato je nova revolucionarna vlast odlučila da se general Mihailović liši života posle javnog suđenja.

A) Javno suđenje kao sredstvo prikrivanja ideoloških i političkih razloga za lišenje života generala Mihailovića:

Javno suđenje političkom i ideološkom protivniku ima prvenstveni cilj da prikrije političke i ideološke razloge osude. Zato se na takvim suđenjima optuženi prikazuje kao izvršilac teških zločina koja izazivaju opšte gnušanje i odbojnost. Time se narušava politički autoritet i kredibilitet političkog protivnika a ideje koje je zastupao predstavljaju kao prazne fraze iza kojih stoje najniži kriminalni motivi. Tako javno suđenje daje legitimitet izrečenoj kazni zahvaljujući rasprostranjenom uverenju da su sudije stručne, savesne, nepristrasne i nezavisne kada odlučuju o nečijoj krivici i kazni. Kazne koje se izriču imaju preventivno dejstvo u toliko što se mnoge pristalice osuđenog političkog protivnika, pasiviziraju u strahu da i sami ne budu sankcionisani. Javno suđenje takođe treba da u najboljem, makar i neistinitom svetlu, prikaže grupu koja je na vlasti i njenu ideologiju kao i da opravda svoje ciljeve i metode borbe. Konačno i najvažnije, ovakvim suđenjem se prikriva da je grupa na vlasti već osudila političkog protivnika takoe da sud procesuiranjem daje samo pravnu formu takvoj odluci.

B) Procesne manifestacije ideoloških i političkih razloga:

1. Odluku o krivici i kazni vladajuća grupa je donela pre suđenja:

Komunistička partija Jugoslavije je još u toku rata, vodeći oružanu borbu protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini i Ravnogorskog pokreta sa ciljem njihovog uništenja, odlučila da generala Mihailovića, kao njihovog političkog i vojnog vođu, liši života. Od te namere nije odustala ni posle rata. Tako je 10. maja 1945. godine, dan posle Nemačke kapitulacije a 10 meseci pre njegovog hapšenja, tadašnji jugoslovenski ministar inostranih poslova izjavio u San Francisku da će generalu Mihailoviću „biti suđeno kao kolaborantu i da će biti streljan kao izdajnik.“4 Ovo jasno govori da je grupa na vlasti i pre hapšenja već donela odluku da se generalu Mihailoviću sudi, da se osudi za kolaboraciju i izdaju i da se strelja. Ovu odluku potvrdio je ministar inostranih poslova i posle hapšenja generala Mihailovića, dva meseca pre početka suđenja, 5. aprila 1946. godine, obavestivši Ambasadora SAD u Beogradu da su „zločini izdajnika Draže Mihailovića toliko veliki i užasni da se ne bi trebalo i smelo razgovarati o tome da li je kriv ili ne.“ Ova izjava takođe pokazuje da je predstojeći sudski proces protiv generala Mihailovića, kada je reč o njegovoj krivici i kazni, bio čista formalnost.

Pomenute izjave ukazuju da je o krivici i kazni generala Mihailovića odlučio najviši organ Komunističke partije Jugoslavije ili vladajuća grupa unutar nje te da je sud trebao samo da izvrši njegovo procesuiranje – sprovede sudske radnje i izrekne presudu.

2. Uskraćivanje prava na nepristrasan i nezavisan sud:

Za davanje sudske forme već donetoj osudi, neophodno je istražne, pripremne i sudske radnje poveriti ideološkim i političkim pripadnicima vladajuće grupe, koji su stručno, ideološki i politički sposobni da pripreme i vode postupak u skladu sa ciljevima konkretnog javnog suđenja ubeđeni da je unapred doneta presuda o krivici i kazni van sudskih institucija politički nužno i najcelishodnije rešenje. To je potrebno kako bi se izvršila selekcija i priprema dokaza koji će biti prezentirani, vremena i načina njihovog prezentiranja, procesnog usmeravanja postupka ka postavljenim ciljevima, defektnom činjeničnom stanju koje će biti osnova presude i primeni pravnih normi kroz deformisane ideološke i političke standarde.

Sudska nadležnost se u civilizovanim zemljama uređuje zakonom. To ima za posledicu da se unapred zna koji će sud biti nadležan da sudi u pojedinom predmetu. Zbog toga je Zakonom o krivičnim delima protiv naroda i države5 stvoren privid da je to i u ovom slučaju učinjeno. Tako je čl. 14. st. 2. ovog Zakona propisao da će u naročito važnim slučajevima za ova dela suditi zemaljski vrhovni sudovi a ako je takvo delo od opšteg državnog značaja vojno veće saveznog Vrhovnog suda odnosno savezni Vrhovni sud. Taj zakon međutim, nije propisao ko određuje da li će konkretan predmet u prvom stepenu suditi zemaljski vrhovni sud ili vojno veće saveznog Vrhovnog suda ili savezni Vrhovni sud. Odluka je o tome međutim ipak. To ukazuje da je o tome odlučila vaninstitucionalna grupa koja je imala takvu vlast kojom može odrediti koja će od najviših sudskih instanci postupati u pojedinom predmetu. Imajući u vidu da je u to vreme Komunisitčka partija Jugoslavije imala apsolutnu vlast u zemlji može se sa sigurnošću reći da je ovu odluku moglo da donese samo njeno najviše rukovodstvo. Dakle isto ono koje je odlučilo da se general Mihailović osudi na smrt i čiju odluku su u dva navrata najavili ministri inostranih poslova pre suđenja. U prilog ovome govori i činjenica da je Politbiro Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije odlukom donetom 29. marta 1946. godine postavio Josifa Malovića za glavnog islednika u istražnom postupku protiv generala Mihailovića. To upravo potvrđuje da je najviše telo Komunističke partije Jugoslavije time odredilo ko će obaviti veoma osetljiv deo priprema za suđenje selekcijom i pripremom dokaza. Inače, odmah posle lišenja života generala Mihailovića navedena odredba Zakona o krivičnim delima protiv naroda i države je promenjena.6

Optužnicu protiv generala Mihailovića zastupao je visoki funcioner Komunističke partije Miloš Minić u svojstvu vojnog tužioca. Vojno veće koje je sudilo generalu Mihailoviću bilo je sačinjeno isključivo od oficira Jugoslovenske narodne armije, vojske koja je tokom rata vodila ogorčene borbe za uništenje Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini a posle rata nastavila masovna streljanja zarobljenih pristalica pokreta generala Mihailovića.

Politička i ratna biografija glavnih aktera sudskog postupka garantovala je da generalu Mihailoviću neće suditi ni nepristrasan ni nezavisan sud.

Poveravanje suđenja vojnom veću saveznog Vrhovnog suda govori, da je samo to veće uživalo poverenje vladajuće grupe da će kroz javno suđenje generalu Mihailoviću ostvariti njene političke i ideološke ciljeve. Takvo poverenje očigledno nije uživala ni jedna civilna sudska instanca uključujući i zemaljske vrhovne sudove i savezni Vrhovni sud jer je grupa koja je određivala kadrove koji će suditi generalu Mihailoviću ocenila da druge sudije nisu sposobne da ostvare ideološke i političke ciljeve javnog suđenja.

Da ne bi bilo nedoumice u ishod sudskog postupka, Josip Broz, kao najviši državni i partijski funkcioner sedam dana pre donošenja presude 8. jula 1946. godine, u govoru u Užicu rekao je da su upravo građani Užica prvi videli znake izdaje pojedinih jedinica pod komandom generala Mihailovića. Veče pre donošenja presude 14. jula 1946. godine u govoru na Cetinju on je rekao da je Mihailović postao blizak srpskom dželatu Paveliću i Stepincu a zatim napao advokata generala Mihailovića rekavši da je zauzeo neprijateljski stav suprotan interesu naroda, kao njegov neprijatelj i da to nije samo ideologija advokata Joksimovića već i drugih kao što je on koji se kriju pod maskom demokratije.7

3. Upravljanje suđenjem u cilju ograničavanja prava odbrane:

Osnovna pretpostavka fer suđenja je da optuženi blagovremeno bude upoznat sa optužnicom i da ima dovoljno vremena i sredstava za pripremu svoje odbrane.

U konkretnom slučaju optužnica je generalu Mihailoviću uručena 3. juna 1946. godine, samo sedam dana pre početka suđenja. Imajući u vidu kompleksnost njenih navoda (ogroman broj događaja iz četiri ratne godine, veliki broj mesta i osoba koje se u njoj pominju u veoma važnom kontekstu) očigledno je da ovaj period nije bio dovoljan ni za njeno proučavanje a još manje za pripremu adekvatne odbrane. General Mihailović je ukazivao da mu je uzeta arhiva u kojoj se nalazi dokumentacija koja bi potvrdila njegovu odbranu. Ta arhiva mu međutim nije stavljena na raspolaganje. Uz to, general Mihailović je, ako je verovati objavljenim stenografskim beleškama, u više navrata ukazivao da nije imao uvid u pismene dokaze koji su pominjani tokom suđenja. To mu je ili uskraćivano ili su mu, po izboru predsednika veća ili javnog tužioca, na samom suđenju davani da ih pogleda. Šta više svi pismeni dokazi su čitani odjednom na kraju suđenja, tako da optuženi ne može adekvatno ni da prati njihovo čitanje a još manje da takva dokumenta prouči i pripremi adekvatnu odbranu.

Ovakvo vođenje postupka bilo je u funkciji ciljeva javnog suđenja jer bi davanje dovoljnog vremena za proveru navoda optužnice i prikupljanje odgovarajućih dokaza dalo mogućnost odbrani da na uverljiv način negira optužbu i poremeti ideološke i političke ciljeve suđenja.

4. Uskraćivanje prava na žalbu iz političkih razloga:

U stavu 3.člana 14. citiranog Zakona o krivičnim delima protiv naroda i države propisano je da zemaljski vrhovni sudovi ili vojno veće saveznog Vrhovnog suda odnosno savezni Vrhovni sud sude u prvom i poslednjem stepenu. Ovom odredbom general Mihailović je lišen prava na žalbu kao jednog od temeljnih ustavnih prava i prava krivičnog postupka.

Žalba omogućava optuženom da sam ili uz pomoć advokata u slobodnoj formi pismenim putem napadne činjenično stanje utvrđeno presudom ili eventualno ponudi nove dokaze. Na javnom suđenju predsednik sudskog veća upravlja postupak dajući i uskraćujući reč pojedinim učesnicima u postupku. Traženjem konkretnih odgovora na pitanja koja sam postavlja, diktiranjem zapisnika, on može, pod raznim izgovorima, uskratiti optuženom da iznese sve što bi želeo da iznese u svoju odbranu, jer to ne odgovara zacrtanim ideološkim odnosno političkim interesima javnog suđenja.

Međutim, predsednik veća ne može kontrolisati šta će optuženi napisati u žalbi. Tako bi general Mihailović u svojoj žalbi mogao detaljno da opiše i ponudi dokaze o partizanskim napadima na svoje jedinice koordinirane sa okupatorskim i ustaškim snagama, lažnim obećanjima koja su mu predstavnici Komunističke partije davali tokom pregovora, zločinima koje su snage NOV izvršile na teritorijam pod kontrolom JVO, razvejao mitove o njihovim pobedama na Neretvi i Sutjesci i dr. Ta mogućnost kao i javno razmatranje takve žalbe bi u potpunosti ugrozilo političke i ideološke ciljeve ostvarene prvostepenim postupkom.

Zbog toga je generalu Mihailoviću uskraćeno pravo na žalbu protiv izrečene smrtne presude. Vladajućoj grupi nije bio problem da uspostavi sudsku instancu koja će prvostepenu presudu da potvrdi i odbije žalbu generala Mihailovića. Ona je za to imala dovoljno ideološki i politički lojalnog sudskog kadra. Međutim, žalba koju bi general Mihailović slobodno sastavio predstavljala bi dugovečnu optužbu Komunističke partije koja bi ugrozila političke i ideološke efekte presude i javnog suđenja. Zbog toga su nađena zakonska rešenja kojima će se generalu Mihailoviću uskratiti pravo žalbe na smrtnu presudu. Međutim, upravo uskraćivanje tog prava ukazuje na političke i ideološke razloge lišenja života generala Mihailovića.

V. Ideološke osnove na kojima je zasnovana osuda generala Mihailovića:

Saglasno ideologiji Komunističke partije socijalistička revolucija, koja se sastoji u oružanom osvajanju vlasti i eliminisanju klasnog neprijatelja, je potpuno legitiman cilj. Tom cilju suprotstavlja se samo klasni neprijatelj, njegovi postupci su kriminalni i zbog toga moraju biti najstrože sankcionisani.

Činjenica da je Kraljevsku jugoslovensku Vladu kao legalnu i legitimnu za sve vreme rata priznavao ceo svet, osim Hitlerove Nemačke, Musolinijeve Italije i njihovih satelita, nije mogla da pokoleba ovaj ideološki imperativ. To je i logično, jer bez fikcije o svojoj isključivoj legitimnosti Komunistička partija bi osudila samu sebe i sopstvene postupke.

Međutim, kada se činjenice sagledaju bez ovog ideološkog defekta one kazuju:

Da je Kraljevska jugoslovenska Vlada bila jedini legalni i legitimni predstavnik Kraljevine Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata, priznata od svih zemalja sveta osim onih protiv kojih je ratovala;

Da je ta Vlada bez obzira na bezuslovnu kapitulaciju svojih oružanih snaga izričitom izjavila 18. aprila 1941. godine u Atini da nastavlja rat na strani Velike Britanije;

Da je ta Vlada priznala kao svoje oružane formacije koje su se stavile pod komandu generala Mihailovića imenujući ga za Načelnika štaba Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini a potom za Ministra Vojske, Mornarice i Vazduhoplovstva;

Da je general Mihailović postupao u skladu sa instrukcijama Vlade i Savezničke komande održavanjem redovnih radio veza sa njima, podnošenjem izveštaja i preko izaslanika i instruktora koji su bili u njegovom štabu.

Da je general Mihailović imao pravo i dužnost da kao predstavnik legalne i legitimne vlasti brani ustavni poredak Kraljevine Jugoslavije od svih koji ga ugrožavaju počev od okupatorskih, preko kolaboracionističkih i separatističkih formacija do Komunističke partije Jgoslavije čiji je prvenstveni ratni cilj bio nasilno osvajanje vlasti i eliminisanje Jugoslovenske vojske u otadžbini kao glavnog protivnika na tom putu;

Da je general Mihailović kao legalni i legitimni predstavnik Vlade imao puno pravo da tokom rata određuje strategiju i taktiku Jugoslovenske vojske u otadžbini i da je prilagođava situaciji na terenu; on je bio jedini ovlašćen da procenjuje kada će i kakve oružane akcije da izvede, gde i sa kojim snagama, da raspisuje mobilizaciju, uspostavlja vojnu disciplinu primenjuje ratne zakone Kraljevine Jugoslavije preko sudova uspostavljenih u okviru Jugoslovenske vojske u otadžbini.

On je imao legalno i legitimno pravo da traži da se sve domaće oružane formacije i političke organizacije stave pod njegovu komandu radi objedinjene borbe za oslobođenje zemlje.

Kao legalni i legitimni organ vlasti on je imao dužnost da, koliko ratni uslovi dozvoljavaju, zaštiti stanovništvo od nepotrebnih i nesrazmernih gubitaka, represalija i terora ma sa čije strane dolazili.

On je bio ovlašćen i da sklapa sporazume sa protivnicima kada proceni da je to u interesu postizanja ratnih ciljeva Kraljevske jugoslovenske Vlade i Jugoslovenske vojske u otadžbini. U tom smislu on je ima pravo da koristi sva ratna lukavstva uključujući i lažna obećanja radi postizanja neke taktičke prednosti; on nije imao pravo da zaključuje sporazume koji bi dozvolili nasilnu promenu ustavnog uređenja zemlje u vidu njenog cepanja na nezavisne države ili svrgavanje legalne i legitimne vlasti nasilnim putem.

Konačno za postizanje ovih ciljeva general Mihailović je bio dužan da se pridržava zakona i običaja rata prema protivnicima koji su te zakone i običaje rata priznavali i primenjivali. On nije smeo da naredi svojim trupama da izvrše zločine prema nenaoružanim civilima niti da ih sam izvrši.

Ciljevi Komunističke partije su zahtevali da se na javnom suđenjeu zanemare ove činjenice ili da se interpretiraju shodlo ideološkim stavovima te partije i političkoj celoshodnosti.

Prema stavovima Komunističke partije Kralj i Vlada su bekstvom iz zemlje i potpisivanjem kapitulacije prestali da budu i legalna i legitimna vlast u zemlji. Isti stav su imale i okupacione vlasti. Zbog toga Komunistička partija, kao i okupacione vlasti, nije prihvatala ni jednu odluku te Vlade uključujući i onu o formiranju Jugoslovenske vojske u otadžbini i postavljenju generala Mihailovića za Načelnika štaba Vrhovne komande i Ministra Vojske, Mornarice i Vazduhoplovstva. Zato su i Komunisitička partija i okupacione vlasti snage generala Mihailovića nazivale „četničkim bandama“ i sličnim pogrdnim imenima.

Drugi ideološka osnova osude generala Mihailovića je da je otpor Komunističkoj partiji u njenom nasilnom dolasku na vlast isto što i izdaja naroda i otadžbine. Državno uređenje koje je postojalo do okupacije zemlje Komunistička partija je saglasno svojim ideološkim i političkim stavovima nazivala „protivnarodnom diktaturom i nacionalnim ugnjetavanjem“. Ustavnu monarhiju sa zakonodavnom i izvršnom vlašću izabranom na slobodnim višestranačkim izborima, niko osim ekstremnih političkih partija ne smatra protivnarodnom diktaturom. Komunistička partija u takvim zemljama vidi buržoaske države u kojima ustav, parlamenti, političke stranke i slobodni izbori su samo instrumenti buržoaske vlasti a ne institucije suštinske demokratije jer buržoazija predstavlja manjinu u odnosu na radničku klasu. Zato samo dolazak na vlast radničke klase i eliminacija buržoazije vodi istinskoj demokratiji. Tako je i presuda cilj Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini, da posle oslobođenja zemlje ponovo uspostavi državnu vlast kakva je postojala do okupcije, proglasila kao želju za uspostavljanje „protivnarodne diktature“.

Tu treba dodati i treći politički stav Komunističke partije koji je usvojila u cilju uvećanja svog izuzetno malog članstva i simpatizera. Naime, koristeći česte međunacionalne sukobe, koji su potresali predratnu Jugoslaviju, Komunistička partija je proklamovala da je u Jugoslaviji na vlasti velikosrpska buržoazija, koja pored eksploatacije radničke klase sprovodi i politiku nacionalnog ugnjetavanja drugih naroda. Zbog slabog odziva radničke klase, ovim je nastojala da pridobije Hrvate, Muslimane, Makedonce i Albance. Ovaj stav je približio Komunističku partiju nekim drugim separatističkim političkim strankama uključujući i ekstremni ustaški pokret. U stvarnosti međutim, u Kraljevini Jugoslaviji nije postojalo nacionalno ugnjetavanje, mada su postojale političke borbe stranaka sa većom podrškom u pojedinim krajevima zemlje. Međutim, svi građani Jugoslavije su bili ravnopravni bez obzira na nacionalnu ili versku pripadnost a u organima vlasti bili su zastupljeni pripadnici svih naroda i veroispovesti. Stoga je osuda generala Mihailovića o njegovoj težnji i o težnji Ravnogorskog pokreta i Jugoslovenske vojske u otadžbini da uspostavi protvnarodnu diktaturu i nacionalno ugnjetavanje, ideološka fikcija koja nije imala veze sa stvarnošću.

Iz ideološkog nepriznavanja legaliteta Vlade u izgnanstvu i Jugoslovenske vojske u otadžbini proizišlo je i nepriznavanje akata donetih u skladu sa ratnim propisima Kraljevine Jugoslavije. Naime, u vreme rata vojska ima zakonito i legitimno pravo da mobilizacijom uvrsti u svoje redove građane sposobne za vojnu službu. To je zakonska obaveza čije nepoštovanje podleže krvičnim sankcijama koje u uslovima ratnog stanja izriču vojni sudovi. Jugoslovenska vojska u otadžbini je stoga kao legalni i legitimni organ Kraljvine Jugoslavije imala pravo da svoje redove popunjava putem mobilizacije. Presuda međutim, ovaj akt naziva „prinudnom mobilizacijom“ iz ideoloških razloga želeći da prikaže da su njeni pripadnici pod prinudom stupili u njene redove. Međutim, činjenica je da su norme o mobilizaciji u svim državama prinudnog karaktera i da je njihovo nepoštovanje, posebno u vreme rata, zakonsk sankcionisano. Zbog toga je jedan potpuno legalan i legitiman čin Jugoslovenske vojske u otadžbini iz ideoloških razloga kriminalizovan negiranjem njene legalnosti zbog navodno prinudnog karaktera mobilizacije.

Pored toga, u vreme rata državna vlast a posebno vojna vlast ima legalno i legitimno pravo da održava red u zemlji putem vojnih sudova i drugih organa vlasti. Hapšenje prekršilaca vojne discipline i počinilaca krivinih dela je u isključivoj nadležnosti legalnih organa vlasti. Jugoslovenska vojska u otadžbini, kao organ legalne Vlade Kraljevine Jugoslavije je imala pravo da hapsi prekršioce vojne discipline ili zakonskih propisa a da njeni vojni sudovi odlučuju o njihovoj krivici i izriču im kazne. Negirajući legalitet i legitimitet Vlade u izgnanstvu i Jugoslovenske vojske u otadžbini, Komunistička partija je saglasno svojoj ideologiji kao jedino legitimne smatrala sopstvene sudove. Samo su oni, mada nepriznati bilo kojom pravnom normom civilizovanog sveta, imali pravo da izriču presude svojim otpadnicima i klasnom neprijatelju i samo su te presude bile legitimne. Jednom rečju samo je Komunistička partija je sebi uzurpirala pravo da je samo ona mogla da osniva sudove, hapsi, sudi i sprovodi mobilizaciju, pravo koje nema nijedna politička stranka u bilo kojoj civilizovanoj zemlji. Ovaj stav je očigledno zasnovan na ideološkim postavkama i političkim potrebama i pokazuje da je genaral Mihailović i za ove radnje osuđen iz ideoloških i političkih razloga.

A) Stav prema pregovorima i sporazumima:

Okosnicu osude predstavlja „aktivna vojna i politička saradnja tokom celog rata“ koju je general Mihailović navodno uspostavio sa okupatorskim vlastima, kolaboracionističkim vlastima i ustaškim režimom „u cilju održavanja okupacije“. Drugim rečima to je izdaja.

Rat podrazumeva razne vidove borbe. Pored raznih vidova oružane borbe (frontalne, gerilske, diverzija, sabotaža, ilegalnu borbu, špijunažu i sl.), sukobljene strane legalno i legitimno mogu koristiti i sva sredstva borbe osim onih zabranjenih zakonima i običajima rata. To znači da mogu koristiti razne vidove propagande, ratnih lukavstava uključujući i lažna obećanja, sporazume i dogovore kako bi naneli štetu protivniku a pribavili korist sebi. Takvo pravo je imala i Jugoslovenska vojska u otadžbini kao legalni organ Kraljevske jugoslovenske vlade. To je podrazumevalo da njene jedinice i komandanti u okviru postavljenog ratnog cilja – oslobađanja zemlje - određuje borbenu strategiju i taktiku i koristi sva propagandna i pregovaračka sredstva uključujući i ratna lukavstva.

Tokom rata u Jugoslaviji sve sukobljene strane, u nemogućnosti da isključivo silom oružja ostvare svoje ratne ciljeve, su pribegavale pored ostalog pregovorima kako bi zavarale pregovarača i ostvarile ono što bez tih pregovora nisu mogle postići. Međutim, zbog duboko sukobljenih i nepomirljivih interesa nikakav dugoročni cilj njima nije ni mogao biti ostvaren. Pregovarači su bili neiskreni sa jedinom željom da od druge strane dobiju što više, da joj obećaju mnogo a ne ispune ništa, ne odričući se svog konačnog cilja da sve neprijatelje, uključujući i one sa kojima se sporazumevaju i pregovaraju vojnički pobede.

Ovaj pristup pregovorima u ratnim dejstvima nije zabranjen posebno legalnim organima zaraćene strane. Međutim, presuda neistinito prikazuje sadržinu pregovora i sporazuma u želji da dokaže kako su general Mihailović i Jugoslovenska vojska u otadžbini protivno zaključenim sporazumima napadali snage Narodnooslobodilačke vojske a da su sa okupatorom, kolaboracionističkim i ustaškim vlastima uspostavile aktivnu vojnu i političku saradnju kako bi održali okupaciju i porazili narodni ustanak.

Činjenice naime govore suprotno. Prvo, međusobne sporazume sa Jugoslovenskom vojskom u otadžbini zloupotrebljavala je i kršila prvenstveno Komunistička partija Jugoslavije i Narodnooslobodilačka vojska kao njena oružana formacija.

1. Pregovori i sporazumi JVO sa KPJ i njihovo tumačenje u dihi ideologije i politike KPJ:

Partizanski i četnički pokret su pristupali pregovorima sa jednim ciljem: da pod svoju komandu stave drugog pregovarača.8 Političke i ideološke razlike u ciljevima borbe nisu dopuštale dugotrajnije i stabilne saveze, bez obzira na zajednički cilj borbe protiv okupatora.

Pošto je, posle napada Nemačke na Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine odlučila da započne oružanu borbu protiv okupatora Komunistička partija je nastojala da za to pridobije i snage pod komandom generala Mihailovića. General Mihailović i snage pod njegovom komandom su želele da okupe sve rodoljube za borbu protiv okupatora i oslobađanje zemlje, neračunajući da će rat i okupaciju Komunistička partija koristiti za nasilno osvajanje vlasti u zemlji što je njihova propaganda vešto prikrivala. Tako su zaključeni mnogi sporazumi posle kojih su usledili zajednički oružani napadi na okupatorske snage.

Međutim, ove sporazume je prekršila Komunistička partija rukovođena ciljem poraza Jugoslovenske vojske u otadžbini kao jasne prepreke njenom nasilnom osvajanju vlasti posle rata.

U zajedničkim napadima, snage pod kontrolom Komunističke partije su umesto u napad ostajale na polaznim položajima ili su se nenadano povlačile otvarajući prosor okupatoru da napadne snage generala Mihailovića iz najmanje očekivanog pravca. Ovo se dešavalo tokom napada na Kruševac započetog 19. septembra 1941. godine, Šabac započet 23. septembra 1941. godine, i Kraljevo započet 8. oktobra 1941. godine.9 Ovo je jasno ukazivalo da Komunistička partija Jugoslavije tretira snage generala Mihailovića kao svog klasnog neprijatelja i da pregovore koristi u cilju pridobijanja poverenja i omogućavanja okupatoru da ih uništi.

Pored toga, posle oslobođenja pojedinih gradova Komunistička partija je, sledeći svoj glavni ratni cilj, započela obračune sa „klasnim neprijateljem“ hapseći i streljajući dotadašnje nosioce lokalne vlasti kao i pripadnike i simpatizere generala Mihailovića. Tako je u Užicu iz koga su se nemačke snage povukle bez borbe 21. septembra 1941. godine Centralni komitet KPJ 1. oktobra 1941. godine izdao proglas u kome je obznanio: „Glavni cilj naše borbe jeste uništenje našeg klasnog neprijatelja.“10 Takvim postupcima, Komunistička partija je izlagala Jugoslovensku vojsku u otadžbini ogromnim ljudskim žrtvama istovremeno štedeći svoje pripadnike i simpatizere stvarne borbe protiv okupatora.

Instruktor Komunističke partije Jugoslavije zadužen za Srbiju Svetislav Stefanović – Ćeća poslao je oktobra 1941. godine pismo razjašnjavajući stav partije prema sporazumima sa četnicima, u kom pored ostalog stoji: „Zadaće koje u danom momentu stoje pred nama u vezi sa njima, jesu: polazeći od učenja Lenjina i Staljina da je u izvesnim momentima potrebno i korisno da se stupa u savez i da se zaključuju sporazumi...mi danas još nećemo da rušimo mostove sa njima.“11

Inače teoretičar komunizma Lenjin, na koga se poziva instruktor KPJ je dao poučna uputstva o pregovorima i drugim metodima borbe koje je Komunistička partija dosledno sledila: „Mi se nikad ne možemo odreći upotrebe svakog lukavstva, svake podvale i prevare, svakog nezakonitog puta, ili meteode, gaženja zadate reči i izobličenje same istine.“12

Najviši organ Komunističke partije Jugoslavije – Centralni komitet (u daljem tekstu: CK KPJ) na zasedanju u manastiru Vranoču u Crnoj Gori, januara 1942. godine izdao je sledeće uputstvo: „Pre sudbonosnog trenutka moramo staviti ceo narod, potpuno i bez obzira na sredstva, pod svoju vlast...mi se moramo u danom času poslužiti i odredbama Atlantske povelje koristeći se njome u cilju vaspostavljanja diktature proleterijata u zemlji. To će biti moguće kad narod Jugoslavije bude predstavljala naša partija u vidu partizanske vojske i narodnooslobodilačkog pokreta.“13

Jugoslovenska vojska u otadžbini je prozrela namere vođstva Komunističke partije i svoj stav sažeto izložila u Direktivi iz jula 1942. godine. U pogledu stava prema komunistima direktiva nalaže: „Najodlučnije tajno pripremanje za borbu kao i prema najopasnijem unutrašnjem neprijatelju, ne po našoj volji nego po njihovoj. Po svaku cenu postati jači od njih, ne ispuštati ih sa oka i ne dozvoliti njihovu infiltraciju u našu organizaciju. Nikakve iluzije u odnosu na njih. Po prirodi stvari oni su naš neprijatelj broj 1 i oni će učiniti sve da nas oslabe, iskoriste i unište, kao što su već učinili gde god smo bili naivni i gde god su oni mogli. Svaki njihov predlog za saradnju je golo taktiziranje sa tim ciljem, a svaki nacionalni stav prosta maska. Njihov cilj je samo jedan – komunistička revolucija i diktatura proletarijata. Jasno je da će nemački slom povući sa sobom i okupatorski režim i sadanje domaće vlasti i desničarske pokrete. Ostaje tada samo jugoslovenski nacionalni pokret (jugoslovenska vojska u otadžbini) kao glavna, upravo jedina smetnja njihovom nasilnom preuzimanju vlasti. Stoga će učiniti sve da nas eliminišu ili raslabe još pre nemačkog sloma. U ostalom pale su nam u ruke njihove tajne direktive u tom smislu. One se mogu rezimirati ovako: gde je vlast jaka protivnika podriti iznutra. Gde je vlast slaba protivnika otvoreno uništavati. Pre svega uništavanje nacionalnih vođa (oficira i nacionalnih radnika). U borbi protiv nacionalnih elemenata služiti se sa svim sredtvima, udruživanjem makar i sa crnim đavolom. Na takvu njihovu odluku, posle uzaludnih pokušaja da sa njima sarađujemo, pokušaja koji su nas skupo stajali ostaje nam jedno: istom merom, bez skrupula. Vara se ko u njima gleda pripadnika našeg naroda....“14

Inače da je borba protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini bila glavni zadatak Komunističke partije i Narodnooslobodilačke vojske kao njene oružane formacije jasno se vidi iz naređenja njenih visokih rukovodilaca. Dole navedeni primeri pokazuju da je borba Komunističke partije protiv Nemaca, Italijana i snaga Nezavisne države Hrvatske bila u sasvim sporednom planu u odnosu na uništenje četnika.

Tako je Josip Broz 14. februara 1942. godine poslao naređenje štabu Crnogorsko-sandžačkog partizanskog odreda u kome stoji: "Morate obavezno strijeljati sve one koji su potpomagali četnike i bili naklonjeni njima. Isto tako rasčistite sa labavim i kolebljivim elementima. Pri svemu tome morate biti potpuno energični i bez svakog milosrđa. Strijeljajte masu onih koji su bili prešli iz partizana na stranu četnika. Poslije tog strijeljanja oni koji ostanu neće više pomisliti da tako nešto naprave... Pored ovog, obavezno morate sprovesti mobilizaciju ljudstva u bjelopoljskom srezu. One koji se ne bi javili strijeljajte... Upamtite da je sada za nas važnije ubiti i rastjerati četnike nego Talijane."15

Slično naređenje Broz šalje 10. marta 1942. godine Glavnom štabu za Crnu Goru i Boku u kome navodi: "Likvidaciji četničkih bandi i pete kolone morate posvetiti svu pažnju. Protiv četničkih bandi u Vasojevićima morate mobilisati što više ljudstva. Kada to četničko uporište likvidirate, sve će ostalo ići lakše... Vi morate pribjeći represalijama protiv četnika. Morate paliti izvjesne kuće okorelih zlikovaca i razbojnika, a obavezno sve kuće četničkih vođa i kolovođa. Sva njihova imanja treba konfiskovati.“16

Zastupnik Vrhovnog štaba general Velimir Terzić 21. decembra 1942. godine naređuje: "Protivu četničkih sela, kao što su Šahovići i druga koja ste spomenuli u svom izveštaju, koja služe kao četnička skloništa, gnezda i otporne tačke - treba da preduzmete oštre i nemilosrdne mere... (Sve četnike) ili u borbi ili van borbe, kao i njihove pomagače i zaštitnike, treba likvidirati na licu mesta."17

Imajući u vidu ovakvu borbenu strategiju general Mihailović i Jugoslovenska vojska u otadžbini imala je legalno i legitimno pravo da se tome suprotstave i na sličan način odgovore na ovakve napade. Komunistička partija je međutim ove činjenice i dokaze brižljivo krila kako bi neistinito iz ideoloških i političkih razloga prikazala da je general Mihailović protivno zaključenim sporazumima napadao njene jedinice sprovodeći sporazume o aktivnoj vojnoj i političkoj saradnji radi održavanja okupacije i ubijanja rodoljuba koji se tome protive.

Prema tome, međusobne sporazume je prvenstveno kršila Komunistička partija koristeći ih samo ka sredstvo da pridobije poverenje pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini kako bi im u najpogodnijem trenutku zadala najteži mogući udarac.

2. Neistinito prikazivanje pregovora i sporazuma JVO sa okupatorskim, marionetskim i kolaboracionističkim vlastima iz ideoloških i političkih razloga:

Prema presudi general Mihailović je osuđen sa drugim optuženima zato što su „stupili i za sve vreme rata i neprijateljske okupacije održavali političku i vojnu saradnju sa okupatorom radi zajedničkog ugušivanja opštenarodnog ustanka i podržavanja okupacije kako bi uz pomoć okupatora uspostavili režim protiv narodne diktature i nacionalnog ugnjetavanja te su na taj način u najsudbonosnijem razdoblju istorije naroda Jugoslavije izvršili zločin izdaje naroda i otadžbine;“

Tvrdnja o aktivnoj vojnoj i političkoj saradnji sa okupatorom u cilju održavanja okupacije je neistinita. Naime, tokom rata sve strane su pribegavale ratnim lukavstvima koja su se, pored ostalog manifestovala međusobnim pregovorima i sporazumima. Sve zaraćene strane su pregovore i sporazume koristile kao taktičko sredstvo kako bi od druge strane izvukle određenu dobit ili prednost da bi prvom prilikom te sporazume izigrali. Ovu taktiku je primenjivala i Jugoslovenska vojska u otadžbini. General Mihailović je osmislio i svoje komandante upoznao sa taktikom „svi protiv svih“. U pismu komandantu Zetskih odreda pukovniku Baji Stanišiću od 9. marta 1943. godine on piše: „ Mi radimo samo za sebe i nikog više – samo nas se tiču interesi Srba i buduće Jugoslavije – za postizanje cilja koristimo jednog neprijatelja protiv drugog, tačno onako, kao što i svi naši neprijatelji, bez razlike, rade – postići uspeh sa najmanje žrtava, ali podneti i najveće žrtve, ako je to potrebno za opštu stvar, sačuvati narod od svakog nepotrebnog izlaganja na domu. O svemu ovome vodi se računa. U Istočnoj Bosni tokom 1942. godine bili su slabi ne samo domobrani već i Nemci, pa ovde nije bilo potrebe za sporazumima ili legalizacijom. Na zapadu Bosne, međutim, sve neprijateljske formacije bile su jače „Nemci, ustaše, domobrani, kao i komunisti. Primirje koje su četnici potpisali sa domobranima važilo je i za Nemce. Jedna nemačka posadna divizija koja se tu nalazila imala je zadatak da čuva komunikaciju i privredne objekte, pa je operacija protiv komunisitičke „Bihaćke republike“ angažovala ustaše i domobrane, ne znajući da komunisti, zapravo, i opstaju zahvaljujući njima. Tako su hrvatske operacije protiv komunista završavane, s jedne strane naoružavanjem komunista, a s druge strane uništavanjem srpskih sela.....“18

Neistinito prikazivanje pregovora i sporazuma JVO sa Nemacima:

Jugoslovenska vojska u otadžbini je vodila borbe sa Nemcima, Italijanima, Bugarima, ustašama i kolaboracionističkim snagama. Međutim, ona nije bila u stanju da istovremeno vodi borbu protiv svih njih pa je povremeno ulazila u pregovore i sporazume kako bi svoj položaj prema jednom neprijatelju olakšala radi borbe protiv drugog. U depeši od 22. decembra 1942. godine general Mihailović je ovim povodom pisao Jugoslovenskoj vladi i Londonu „Usled velikog broja neprijatelja, težimo da tučemo jednog po jednog. Borba protiv svih njih odjednom bila bi uzaludna i bezuspešna“.19 Sa Nemcima je tako pregovarala prvenstveno kada je ocenila da bi njihove snage mogle da budu uništene, kada su ostajale bez oružja i municije i kada su želeli da pridobiju nemačko poverenje kako bi im u datom trenutku zadali neočekivani udarac. U tim situacijama nuđena je saradnja u vidu primirja, i zajedničke borbe protiv komunista. Ako bi Nemci to prihvatili Jugoslovenska vojska u otadžbini bi tražila oružje, municiju, odeću i druga sredstva ali bi ih po pravilu štedela i upotrebljavala protiv Narodnooslobodilačke vojske u defanzivnim akcijama. Primirje je pak donosilo borcima neophodan odmor i predah.

Pored toga korišćena je i taktika „legalizacije“. Pojedine jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini su legalizovane tako što su mogle slobodno da se stacioniraju u nekom okupiranom mestu. Najvećim delom ove jedinice su korišćene za čuvanje pruga koje su bile od vitalanog značaja za okupatora. Međutim, ovu situaciju pripadnici JVO su koristili za sabotaže i diverzije jer im je na ovaj način omogućavan lak pristup dobro čuvanim objektima. Takođe su tokom boravka na okupiranoj teritoriji skupljale važne obavešajne podatke koji će biti od koristi u budućim oružanim akcijama protiv okupatora.

Kod ocene ovakvih sporazuma bitno je utvrditi da li su oni zaključeni da bi se postigao trajan savez sa okupatorom i stupilo u kolaboraciju ili su takvi postupci sklapani u nuždi, da bi se izneglo uništenje, zavarao drugi ugovarač, dobilo oružje sa davanjem lažnog obećanja i slično. Ukratko pitanje je da li takvi sporazumi prerastaju u „aktivnu političku i vojnu saradnju sa okupatorom“ zbog čega je general Mihailović, pored ostalog, osuđen. Osnovna karakteristika ovakvih privremenih sporazuma je bila da njima ne samo što nije uspostavljena aktivna vojna i politička saradnja već se ona pokazala do te mere štetnom po Nemce da su zabranili bilo kakve pregovore sa snagama generala Mihailovića.

Razloge zabrane objasnio je 21. novembra 1943. godine feldmaršal Maksimijan fon Vajs, Glavni komandant nemačkih snaga za Jugoistočnu Evropu u Direktivi20 u kojoj pored ostalog stoji: „Sve (nemačke) oficire obavestiti o sledećem: „a) Postojeća zabrana saradnje sa četničkim snagama ili s pojedinim grupama donesena je zbog jasne odluke vrhovnog četničkog vođe Draže Mihailovića da nastavi borbu protiv Nemačke i njenih saveznika, odluke od koje on do sada nije odustao.“ Dalje se navodi u tač. c) da „lojalno ponašanje pojedinih četničkih jedinica u poslednje vreme ne može se generalizovati, jer i danas još četničke bande vrše neke napade i akte sabotaže.“ A tač. d) navodi da „odsad pa na dalje zabranjuje se trupama da s četničkim jedinicama vode bilo kakve pregovore“ zadržavajući to pravo eventualno samo za Glavnu komandu.

Prema tome, samo pregovaranje ili sporazum koji škodi neprijatelju ne daje osnov za njihovu kriminalizaciju, zbog čega je osuda u tom delu zasnovana na ideološkim i političkim razlozima.

Primera radi kao jedan od vidova „aktivne vojne i političke saradnje“ naveden je sastanak generala Mihailovića sa Nemcima u selu Divci krajem 1941. godine. Na tom sastanku nemački predstavnik je tražio da general Mihailović prihvati bezuslovnu kapitulaciju svojih trupa što je on odbio. Samo ideološki i politički razlozi mogu da okarakterišu kao aktivnu političku i vojnu saradnju zahtev jednog pregovarača da mu se drugi bezuslovno preda sa svim svojim vojnicima, a drugi odbije taj zahtev. U krajnjoj liniji nemački okupator ne bi tražio od generala Mihailovića predaju da je sa njegovim snagama imao političku i vojnu saradnju kojom se održava okupacija zemlje.

Pored toga krajem 1942. godine nemački komandant za Jugoistok general Aleksandar Ler u izveštaju Berlinu pored ostalog je naveo: „Za Srbiju i dalje ostaje najvažniji zadatak savladavanje Mihailovićevog pokreta svim raspoloživim sredstvima“21 Ovo takođe negira „aktivnu vojnu i političku saradnju i cilju održavanja okupacije“ jer savladavanje pokreta generala Mihailovića u tom slučaju ne bi krajem 1942. godine ostao najvažniji zadatak nemačkog okupatora.

Prema tome ovi dokumenti očito negiraju vojnu i političku saradnju generala Mihailovića sa okupatorom i njegovu nameru da održava okupaciju.

Moguće je da sud nije ni znao za ove dokaze prilikom donošenja presude, ali obzirom na prirodu sudskog procesa protiv generala Mihailovića, ovi dokazi ne bi imali uticaja kakvog bi imali pred nepristrasnim i nezavisnim sudom.

Dokazi zlonamernom tumačenju pregovora i sporazuma JVO sa okupatorskim snagama

Međutim i Komunističkoj partiji i svim državnim organima pod njenom kontrolom bilo je poznato:

- Da su nemačke oružane snage tokom rata izvele 24 vojne operacije protiv jedinica pod komandom generala Mihailovića i to:

Operacija „Mihailović“ (4-9.12.1941.)

Operacija „Bader/Istočna Bosna“ (15-23.1.1942.)

Operacija „Trio“ (8.-12.4.1942.)

Operacija „Forstrat“ (15.5.-3.6.1942)

Operacija „Kopaonik“ (8-17.10.1942)

Operacija „Rudolf“ (29.11.-2.12.1942)

Operacija „Hajnrih“ (16-23.3.1943)

Operacija „Đavo“ (14-17.4.1943)

Operacija „Crno“ (1.5-15.5.1943)

Operacija „Krug“ (8-16.6.1943)

Operacija „Jutarnji vazduh“ (12-19.7.1943)

Operacija „Rudnik“ (17-23.7.1943)

Operacija „Sifelknecht“ (7-15.8.1943)

Operacija „Arilje“ (14-24.8.1943)

Operacija „Maiskolben“ (3-8.10.1943)

Operacija „Krumm“ (12.-20.10.1943)

Operacija „Erih“ (20-31.10.1943)

Operacija „Dolstos“ (21-23.10.1943)

Operacija „Jesenja magla“ (24-29.10.1943)

Operacija „Ovsinji hleb“ 30.10.-5.11.1943)

Operacija „Hajka“ (17.2.-11.3.1944)

Operacija „Proleće“ (8-19.3.1943)

Operacija „Saksonija“ (21-22.5.1944)

Operacija „Čumić“ (27.5.-1944)22

Pored toga za vreme ustanka 1941. godine Nemci su izveli i pet operacija protiv četnika i partizana. To su:

Operacija „Luk Save“ (25.9-15.10.1941) sa podoperacijama „Šabac“ (22-26.9.1941), „Mačva“ (23-28.9.1941), „Cer-Iverak“ (6-9.10.1941), Krupanj.dolina Jadra (10-20.10.1941);

Operacija „Oto“ (13-20.10.1941)

Operacija „Tamnava“ (15-30.10.1941)

Operacija „Valjevo“ (15-25.1.1941)

Operacija „Dolina Zapadne Morave“ (25.11-9.12.1941) sa podoperacijama „Užice“ za eliminisanje partizana i „Mihailović“ za eliminsianje četnika.

Ove operacije sigurno nisu izvedene radi održavanja političke i vojne saradnje sa generalom Mihailovićem ili održavanja okupacije.

- Da su Nemci su izveli i šest obaveštajnih operacija protiv pripadnika JVO i Ravnogorskog pokreta:

„Mason“ 1941. hapšenje nacionalista povezanih sa ustankom;

„Oluja“ 1943. hapšenje talaca u slučaju savezničkog iskrcavanja;

„Poduhvat 800“ 1942. godine hvatanje generala Mihailovića uz pomoć Brandenburškog puka maskiranog u četničke uniforme;

„Valter“ 1943. otkrivanje ilegalnog komandant u Beogradu pod tom šifrom;

„Izdaja“ 1944. hapšenje većeg broja četnika u Beogradu i neposlušnih kvislinga u Grčkoj i

„Vodena vila“ 1944. potapanje dunavske flote na Izlazu kako ne bi došla u ruke četnika.

Ni ove operacije, očigledno nisu izvršene radi održavanja političke i vojne saradnje generala Mihailovića sa okupatorom ili održavanja okupacije.

- Da je Nemačka Vrhovna komanda izdala proglas srpskom narodu 8. decembra 1941. godine u kome stoji: „Srbi, Vođa odmetnika i buntovnik Draža Mihajlović, koji na svojoj savesti nosi krv više hiljada Srba i koji je vlastitoj zemlji naneo beskrajnu bedu i nevolju, posle uništenja njegove bande, nalazi se u bekstvu, po svoj prilici u pravcu Bosne. Zbog nepredavanja oružja, mobilizacije ilegalne vojske, zbog njegovog zločinačkog udruživanja sa komunistima, i zbog podizanja oružanog ustanka protiv nemačkih okupatorskih snaga, on je svoj život proigrao. Onaj, ko ga uhvati, dobiće premiju u visini od 200.000 dinara. Nemačka Vrhovna komanda.“

Pada u oči da su optužbe protiv generala Mihailovića sa navedene nemačke poternice gotovo identične sa nekim optužbama partizanske propagande tog vremena koje su kasnije našle mesto i u presudi protiv generala Mihailovića. Obe strane su tvrdile da je general odgovoran za smrt više hiljada Srba te da je mobilisao ilegalnu vojsku. Očita je međutim i razlika. Dok propaganda Komunitičke partije tvrdi da je general Mihailović u to vreme aktivno sarađivao sa Nemcima, dotle oni tvrde da je on to činio sa komunistima. Takođe su i Nemci i Komunistička partija već 1941. godine bili jedinstveni u tome da će ga lišiti života u prvoj pogodnoj prilici ali iz dijametralno suprotnih razloga.

- Da je Vrhovna komanda nemačkih trupa u Srbiji u leto 1943. godine objavila poternicu kojom za generalom Mihailovićem označavajući ga „vođom bandi“ i nudeći nagradu od 100.000 rajhsmaraka u zlatu maraka svakom onom ko ga dovede živog ili mrtvog. Ovo očigledno nije urađeno radi održavanja vojne i političke saradnje sa okupatorom ili održavanja okupacije;

- Da su pripadnici Ravnogorskog pokreta i simpatizeri generala Mihailovića hapšeni i slati u logore a mnogi i streljani. Samo u Banjičkom logoru bilo je više soba u kojoj su zatvarane samo pristalice ovog pokreta. U prvoj zvaničnoj kategorizaciji od septembra 1942. godine, pristalice generala Mihailovića su svrstane u kategoriju „nacionalisti“. Hapšenja i držanja u logorima pristalica generala Mihailovića svakako nisu činjena zbog političke i vojne saradnje sa okupatorom ili održavanja okupacije već naprotiv zbog odsustva takve saradnje i borbe protiv okupatora.

- Da je tadašnji vođa francuskog pokreta otpora general De Gol, uz pohvalnu naredbu, odlikovao je generala Mihailovića Ratnim krstom 2. februara 1943. godine navodeći: „Armijski general Dragoljub D. Mihailović, legendarni junak, simbol najčistijeg rodoljublja i najviših jugoslovenskih vojničkih vrlina, nije prestao voditi borbu na okupiranom nacionalnom tlu. Uz pomoć rodoljuba, on bez sustajanja ne da mira okupatorskoj vojsci, tako pripremajući onaj konačan juriš koji će dovesti do oslobođenja njegove otadžbine i celog sveta, rame uz rame s onima koji nikad nisu smatrali da se jedna velika zemlja može da pokori surovom zavojevaču.“ Očigledno je da generalu Mihailoviću ovo odlikovanje nije dato zbog održavanja političke i vojne saradnje sa okupatorom ili namera da održava okupaciju.

- Da su snage generala Mihailovića učestvovale u „Protivosovinskoj logističkoj operaciji 1942-1943. godine“

Tokom 1942. i 1943. godine snage pod komandom generala Mihailovića su bile uključene u „Protivosovinsku logističku operaciju“ u skladu sa naređenjima Savezničke vrhovne komande i jugoslovenske Vlade u Londonu. Cilj operacije je bio prekid snabdevanja i transporta pogonskog materijala, oružja, municije, hrane i druge opreme moravsko-vardarskom komunikacijom, kao i Ljubljansko-Zagrebačkim i Ljubljansko-Riječkim pravcem, nemačkim snagama na afričkom ratištu.

U to vreme za svaki srušen most Nemci su streljali 1.000 građana, za rušenje pruge 100, za ubistvo čuvara pruge 20 a za ubistvo pretsednika opštine 5. Procenjuje se da je u ovim akcijama poginulo više od 3.500 neprijateljskih vojnika. Nemci su radi odmazde strljali između 5.500 i 20.000 Srba.23

Direktivu za ovu operaciju izdala je Saveznička komanda krajem jula 1942. godine kada je general Mihailović i dovršio organizovanje železničara koji su bili ključni za uspeh ove operacije.24 Inače sličnu naredbu general Mihailović je dobio i od tadašnjeg predsednika Vlade iz Londona dr. Slobodana Jovanovića. Tokom avgusta general Mihailović je poslao niz naređenja uključujući pored moravsho-vardarske komunikacije i prugu Sremska Mitrovica – Zagreb. U cilju izvršenja ovog zadatka Saveznici su poslali kod generala Mihailovića i svoje instruktore.25

Radi izbegavanja nemačkih represalija JVO je nastojala da diverzije vrši van teritorije pod nemačkom okupacijom i dalje od srpskih naselja.26 U tu svrhu su korišćene i tempirane bombe koje su postavljane u železničku kompoziciju u Srbiji a s tim da eksplodiraju kada voz više nije na teritoriji pod kontrolom Nemaca. Tako su maja 1942. godine železničari digli u vazduh voz u Sofiji, mada je tempirana bomba podmetnuta još u Nišu. Ove diverzije su imale teške posledice po okupatorske snage.27

General Mihailović je u tu svrhu tražio od Vlade u Londonu da ne objavljuje pojedinosti o ovim akcijama.28 I ovo je zloupotrebljavala partizanska propaganda pripisujući sebi ove diverzije29 i lažno optužujući generala Mihailovića za neaktivnost. Međutim, brojni dokumenti nesumnjivo govore da su diverzije izvršile snage pod komandom generala Mihailovića.

Za diverzije je, kako je već rečeno, korišćena i taktika „legalizacije“ četničkih odreda. Naime, ovi odredi su prihvatali da se ne bore protiv Nemaca i da održavaju red u zemlji i čuvaju važne objekte i komunikacije uključujući železničke pruge. Legalizovane jedinice izvršavale su i dalje naređenja i zadatke dobijene od komandne strukture Jugoslovenske vojske u otadžbini uključujući i špijunažu neprijatelja, sabotaže i diverzije. „Legalizacija“ im je naime omogućavalo slobodan pristup tim prugama što su potajno koristili da izvrše planirane diverzije i unište železničke kompozicije sa celokupnim teretom i ljudstvom i otežaju saobraćaj na toj pruzi. Tako jedan od učesnika ove akcije, Božidar Panić navodi: „Naš Kragujevački odred je danju obezbeđivao (prugu) a noću je rušio.“30

Nemci su kažnjavali vešanjem legalizovane pripadnike Jugoslovenske vojske u otadžbini kada bi ih otkrili da krše sporazum o legalizaciji. Krajem 1941. godine general Mihailović je naredio dvojici svojih oficira da se legalizuju. Jedan od njih Radomir Petrović – Kent je otvoreno rekaao da se toga plašio: „Jer je to bila najgora stvar. Nemci su ovaj vid našeg lukavstva smatrali najvećom prevarom i najstrožije kažnjavali. Da su nas pohvatali, u svakom slučaju bismo visili na ćiriličnom slovu G.“31

Inače general Mihailović je uočio da pojedini legalizovani pripadnici njegovih snaga ne obavljaju svoje dužnosti prema Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini. Zato je poslao upozorenje koje glasi: „Legalni oficiri u masi ne rade ništa dobro za nas. Često su korisniji Nemcima više nego nama. Neka komandanti na terenu vode o tome računa i upisuju takve u crne knjige, a naročito one koji neće da se odazivaju našim pozivima za saradnju. Saopštite svima legalizovanim. Neka im se skrene pažnja da se karijera stiče u borbi.“32

Iz ovoga se vidi da je general Mihailović tražio od legalizovanih pripadnika svoje vojske da i dalje rade za nju tražeći da se svaka pasivizacija ili rad protiv njenih interesa sankcionišu. Drugim rečima, ovo pokazuje da legalizacija nije vršena u cilju održavanja okupacije već dobijanja taktičkih koristi za nastavak borbe protiv okupatora.

I pored prikrivanja, nemačke snage su otkrile da iza diverzija i sabotaža stoji general Mihailović. Naime, u nekim slučajevima su uspeli da otkriju tempirane bombe ali im je glavni zaključak bio da su u to vreme u Srbiji trupe pod komandom generala Mihailovića bile jedine organizovane snage koje su se borile protiv njih. Iz njihovih izveštaja se vidi da su takođe znali da ove diverzije nisu izvršili partizani jer su to vreme u Srbiji bile samo njihove male neorganizovane grupe koje su uglavnom bavile pljačkom. Zbog toga su u znak odmazde streljali brojne pristalice generala Mihailovića, mada su u nekim situacijama streljali i jednak broj komunista i njihovih simpatizera kada nisu mogli da utvrde odakle potiče diverzija. Tako su Nemci zbog raznih diverzija na pruzi i napada na vozove streljali „10 pristalica D. Mihailovića“ u Kruševcu, 5 u Kragujevcu, 50 zbog ubistva jednog nemačkog narednika u Zlatovu, 50 zbog rušenja mosta na pruzi Požarevac – Petrovac i obaranja telegrafskih stubova itd.33

U skladu sa dobijenim instrukcijama, obaveštajna mreža generala Mihailovića je svakodnevno dostavljala Saveznicima izveštaje o broju transporta koji se kroz Srbiju šalju prema Grčkoj, količinama tereta, broju ljudstva i dr.

Pored toga, trupe pod komandom generala Mihailovića su izvršile više akcija protiv nemačkih snaga na Dunavu, potopivši jedan broj brodova koji su vršili transport za potrebe trupa na Istočnom frontu, posle čega je maja 1942. godine u Beogradu streljano „50 pristalica D. Mihailovića“ a posle napada na brod u Sipskom kanalu 160 Srba iz Banjičkog logora.34

Akcije generala Mihailovića i snaga pod njegovom komandom pohvalili su Saveznici. Zajedničkom izjavom američkog predsednika Ruzvelta i Kralja Petra od 24. jula 1942. godine navodi se da „krasni podvizi generala Mihailovića i njegovih odvažnih ljudi, primer su samonikle i nesebične volje za pobedom i služe i njima kao podstrek da neprijatelji da neprijatelji slobodnih naroda budu savladani.“ U svim anglikanskim crkvama u svetu, 20. septembra 1942. godine, obavljeno je molestvije za Jugoslaviju. Službi u Vestminsterskoj opatiji u Londonu prisustvovao je Kralj Petar sa ministrima.

Pet dana kasnije, 25. septembra 1942. godine britanski ministar spoljnih poslova Idn rekao je u Parlamentu: „Jugoslovenska vojska još se bori protiv zajedničkog neprijatelja na vlastitoj grudi, pod komandom svog junačkog vođe, đenerala Mihailovića. A ova je istina od velikog značaja. Ovog časa nemačke divizije, koje bi neprijatelju dobro došle za pojačanje ruskog ili egipatskog fronta, vezane su borbama u Jugoslaviji.“

Najviše ocene o doprinosu generala Mihailovića Savezničkoj stvari dali su i brojni komandanti: britanski maršal Aleksander, i komandant savezničkih snaga general Ajzenhauer.

U govoru za Novu 1943. godinu Hitler je rekao „da je rat u Africi izgubljen usled sabotaže svih komunikacija preko Balkana.“35

Iz svega napred izloženog proizilazi da su pojedini pregovori i sporazumi JVO sa Nemcima iz ideoloških i političkih razloga okvalifikovani kao aktivna vojna i politička saradnja u cilju održavanja okupacije uz zanemarivanj činjenica koje neusmnjivo ukazuju da je cilj tih sporazuma bio zavaravanje neprijatelja što se manifestuje neprekinutim i međusobnim borbama nemačkih formacija protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini te proogonima, hapšenjima i streljanjima njenih pripadnika i pristalica.

Neistinito prikazivanje sporazuma JVO sa Italijanima:

Stav generala Mihailovića prema saradnji sa Italijanima je generalno bio isti. Kada su Italijani ponudili komandantu južne Srbije majoru Radoslavu Đuriću saradnju general Mihailović mu je 17. novembra 1942. godine odgovorio: „ Italijani svuda pokušavaju da dođu u vezu sa našim ljudima. Težnja im je da koriste naše ljude za svoje ciljeve. Mi samo da ih koristimo da se dočepamo oružja. U razgovorima sa njima držati čisto nacionalnu liniju. Nikakva milicija za njihov račun..Iskoristimo ih samo radi oružja, ali da se Arnautima ne daje, jer oni naoružavaju i njih, a to je protivu nas. Prevarimo ih da dođemo do cilja. Oni su lukavi, budimo još lukaviji.“36

Pojedini komandanti JVO u Crnoj Gori i Dalmaciji su vodili pregovore i sa Italijanima. Naime, u Crnoj Gori Narodnooslobodilačka vojska je od početka 1942. godine počela da primenjuje svoju revolucionarnu politiku likvidacije klasnog neprijatelja. Pored pristalica generala Mihailovića veliki broj ljudi je likvidiran i ostavljen na takozvanim „pasjim grobljima“ ili bačen u jame. U cilju zaštite stanovništva, pojedini komandanti Jugoslovenske vojske u otadžbini su prihvatili da održavaju red u zemlji sprečavajući takve akcije i boreći se protiv partizanskih jedinica koje su ih vršile.37

Slično je bilo u Dalmaciji i Hercegovini gde je pored već postojećeg srpskog stanovništva bio koncentrisan i veliki broj Srba izbeglih iz Nezavisne države Hrvatske koje su italijanske vlasti tolerisale i nisu izlagale progonu na etničkoj ili verskoj osnovi. Zbog toga su se i komandanti Jugoslovenske vojske u otadžbini na tom području uzdržavali od oružanih akcija protiv Italijana nedozvoljavajući partizanske i ustaške provokacije. Naime, oružane akcije protiv Italijana dovele bi do sprečavanja daljeg dolaska prognanih Srba i njihovog proterivanja u Nezavisnu državu Hrvatsku onih koji su tu već došli. Tako jedan od komandanata Jugoslovenske vojske u otadžbini vojvoda Dobrosav Jevđević piše: „Usled nemilosrdnog partizanskog terora prisiljeni smo bili na razgovore i kolaboraciju sa italijanskim trupama koje su to jedva čekale, da izbegnu borbi izlaganje svojih vojnika, nadajući se da ćemo mi sami likvidirati komuniste. Talijanska vojska nam je dala u više mahova oružje, zatim oko 250.000 metaka, 10 mitraljeza i daje na revers i veće količine hrane za odrede koju upotrebljavamo za prehranu stanovništva koje direktno skapava od gladi. Svi ti odredi su isključivo pod komandom naših aktivnih oficira i spremni u svakom času da izvrše svaku zapovijest protiv Italijana ili koga želite.“38

Izveštavajući o delovanju u Lici vojvoda Birčanin javlja da su italijanske vlasti ponudile potpukovniku Mihiću, koji se nalazio na Sušaku kao ratni zarobljenik da sa njima sarađuje u borbi protiv komunista jer je vrlo popularan u Lici odakle je i rodom. On je pristao pod uslovom da na terenu slobodno radi u ime Kralja i da nema vidljivu saradnju sa italijanskim trupama. Dozvolili su mu da na teren pošalje jednog oficira kome je naredio da odmah stupi u vezu sa vojvodom Birčaninom. Ovaj ga je preko tog oficira ovlastio da može koristiti okupatora u cilju naoružanja i ishrane četnika do granice mogućnosti, pazeći da ni u kom slučaju ne okrnji nacionalnu čast, dostojanstvo i ugled našeg naroda. On dalje kaže da na delu Dalmacije koji je Italija već anektirala (Zadar – Obrovac – Benkovac – Kistanje – Skradin – Šibenik) radi se tajno na četničkoj organizaciji i da tom akcijom „koja za okupatora predstavlja samo dobro maskiranu borbu protiv komunista, a u suštini ima cilj ostvarivanja nacionalnih ideja, rukovodi štab Dinarske četničke divizije, do dolaska potpukovnika Mihića“ kome će po dolasku biti poverene akcije u ovoj zoni.39

General Mihailović se i lično sastao sa vojvodom Birčaninom i Petrom Baćovićem jula 1942. godine i izdao im pismenu direktivu u čijem polaznom stanovištu stoji da Kraljevina Jugoslavija postoji da je samo prva bitka izgubljena a da se borba nastavlja, da đeneral Mihailović predstavlja Vladu i Vrhovnu komandu u zemlji i organizuje vojsku i da su svi Jugosloveni dužni da se stave na raspoloženje predstavniku Vrhovne komande. Direktiva dalje navodi da je zadatak pokreta da organizuje narod u zemlji za oslobodilačku borbu, da digne vojnički ustanak protiv okupatora u trenutku kada je uspeh siguran i u skladu sa vanjskom akcijom, da zbaci režime nametnute od strane neprijatelja, uspostavu jugoslovenske vlasti i spreči nove pokušaje nasilnog preuzimanja vlasti od bilo koga, da održi red u zemlji, da obezbedi državne granice, oslobodi jugoslovenske krajeve koji su zaostali pod tuđinom i da kazni u ime zakona sve narodne izdajnike i zločince. Direktiva navodi kao način rada pokreta „tajno organizovanje svih ispravnih Jugoslovena bez obzira na plemensku pripadnost i politička ubeđenja“. U direktivi je dat vrlo sažet stav prema neprijatelju „Prema okupatoru samo sabotaže i varanje.“40

O saradnji Jugoslovenske vojske u otadžbini sa Italijanima najbolje govori činjenica da niko od prisutnih o tome nije obavestio Italijane. Italijanski poslanik u Zagrebu izvestio je svog ministra inostranih poslova 23. avgusta 1942. godine da je 22. i 23. jula 1942. godine održan sastanak srpskih vođa pod predsedništvom generala Mihailovića i da su sastanku prisustvovali pukovnik Trifunović i vojvoda Jevđević. U pismu se navodi da po povratku sa sastanka „imenovani nisu podneli nikakav izveštaj o sastanku već su vojne italijanske vlasti obaveštene drugim putem.“ Dalje se navodi da su Trifunović i Jevđević to priznali čim su pitani ali su izrazili svoju odanost prema Italijanima negirajući da su oni i Mihailović govorili i stavljali preloge protiv Italijana, te da to nisu rekli Italijanima jer nisu doneti nikakvi zaključci upereni protiv njih. Ovo upravo ilustruje da je Jugoslovenska vojska u otadžbini pristupala sporazumima sa italijanskim snagama samo da bi izvukla trenutne koristi ali da od svoje borbe protiv njega nikada nije odustala.

General Mihailović je uočio i pojedine negativne strane legalizacije. Naime, legalizovani četnici su se vratili porodičnom životu i na određeni način zanemarili svoje obaveze. U raspisu koji je uputio 28. avgusta 1942. godine on navodi: „Saopštite svim legalizovanim odredima sledeće: Mnogi legalizovani odredi zaboravili su da je sada rat i da je njihova legalizacija samo maska za podzemni rad. Novac i ugodan život raznežio je mnoge koji misle da tako sačekaju kraj rata pa da posle samo izvlače koristi. Neka se zna da se o svakom vodi računa. Naređujem da svi legalizovani odredi unište komuniste na svojim prostorima. Dalje da naše šumske odrede pomažu na svakom koraku novcem, hranom, municijom, oružjem kao i u izvođenju organizacije i tajne propagande.“41

Slično upozorenje general Mihailović šalje 8. spetembra 1942. godine sa naređenjem o formiranju letećih ilegalnih jednici na terenima svih brigada: „U mnogim našim krajevima oseća se zastoj u radu. Mnogi legalizovani delovi prešli su u mirnodopski život. Mnogi zaboravili da je rat i da neprijatelja ima mnogo i svuda. Naređujem da svi komandanti brigada organizuju leteće jedinice kako će biti za svakog naređeno. Ove jedinice ne mogu biti legalne. Njihovo je mesto šuma i planina. Njihova akcija brza i odlučna, protiv svih i svakoga. Legalni delovi da im posluže kao baza za snabdevanje i prikrivanje, kao grom ove jedinice ima da uništavaju narodne izdajnike i sve unutrašnje neprijatelje, ljotićevce, komuniste, Pećančeve....Pred događajima koji nastupaju, ovi leteći delovi posližiće kao jezgro za mobilizaciju svih snaga brigada.“42

Prednje rečito govori da je general Mihailović taktiku sporazuma kroz legalizaciju koristio isključivo u nameri da zavara neprijatelja i od njega pridobije korist. Takođe je vidljivo da je general Mihailović osuđivao pasivizaciju svojih pripadnika tokom legalizacije. To sve govori da saradnja sa italijanskim okupatorom nije uspostavljana radi održavanja okupacije već da bi se postigle taktičke prednosti, dobilo oružje, municija, hrana, obaveštajni podaci i pokrio rad odreda koji nisu legalizovani. Takođe ova saradnja je uspostavljena u cilju zaštite srpskog civilnog stanovništva od ustaškog terrora kao i revolucionarne politike Komunističke partije. Stoga je osuda generala Mihailovića zbog političke i vojne saradnje sa Italijanima u cilju održavanja okupacije zasnovana na ideološkim i političkim razlozima.

Neistinito prikazivanje sporazuma JVO sa NDH:

Do proleća 1942. godine Jugoslovenska vojska u otadžbini su zajedno sa Narodnooslobodilačkom vojskom držali zajednički front protiv snaga NDH. Tada su jedinice Narodnooslobodilačke vojske iznenada napustile ovaj front i napale Jugoslovensku vojsku u otadžbini sa leđa.

Taj iznenadni napad partizana prisilio je četničke odrede sa leve obale Vrbasa, koji u to vreme nisu bili pod komandom generala Mihailovića da 7. juna 1942. godine formulišu zajedničku strategiju prema vlastima NDH. Zaključeno je da su sporazumi iznuđeni zato što su komunisti izazvali građanski rat napustivši zajedničku borbu i napali četnike a što su iskoristile i hrvatske snage pa se tom napadu pridružile. Sporazumima će biti zaštićeno srpsko stanovništvo od daljeg klanja, iz hrvatskih zatvora se oslobađaju zatočeni Srbi a stanovništvu omogućava da se vrati iz zbegova svojim kućama. Odlučeno je da se od Hrvata ne uzima novac već samo municija i konačno da u sukobima sa partizanima treba štedeti živote Srba i pridobijati ih propagandom za „konačni obračun sa Hrvatima.“ Dva dana kasnije Sporazum je u ime bosanskih četnika 9. juna 1942. godine u Banjaluci potpisao Rade Radić a u ime hrvatskih vlasti veliki župan dr. Petar Gvozdić i domobranski pukovnik Ivan Brozović. Ovaj sporazum je dopunjen 14. juna 1942. godine u Prnjavoru i njime su četnički odredi stekli slobodnu teritoriju u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Naime, utvrđene su granice pod kontrolom Borjanskog četničkog odreda pa su Srbi mogli da prelaze tu granicu samo sa propusnicom overenom od strane četničkih komandanata a Hrvati sa propusnicama koje overava komandant domobranskih trupa u Derventi i Prnjavoru.43 Sporazumima je omogućeno srpskim porodicama da dobijaju materijalnu potporu od države i da slobodno ispovedaju pravoslavnu veru.

Na konferenciji šest najvećih četničkih jedinica iz Zapadne i Centralne Bosne održanoj 1. i 2. jula 1942. godine u Grabskoj odlučeno je da se priznaju svi ugovori zaključeni između pojedinih četničkih odreda i NDH. Odredima koji nisu zaključili sporazume poručeno je da to učine. Zaključeno je takođe da odgovornost muslimana za zločine prema Srbima ne treba generalizovati već da se pronađu i kazne samo oni čija krivica nesumnjivo može biti dokazana. Svi ostali a posebno muslimanske žene i deca moraju biti pošteđeni od četnika. Stalo se i na stanovište da je u partizanskim redovima veliki broj Srba zavedenih komunističkom propagandom. U slučaju zarobljavanja, ako se ustanovi da je neko počinio zločine mora se uputiti Glavnom štabu bosanskih četničkih odreda koji će ga predati sudu da odluči o njegovoj krivici.

I ovi sporazumi nisu dugo poštovani. Obe strane su ih kršile a ustaše su pokušale i da ga zloupotrebe i razoružaju četnike o čemu je 5. avgusta 1942. godine general Mihailović izvestio Vladu u Londonu.44

Do koje mere su i ovi sporazumi poštovani govori izveštaj Komandanta 718. nemačke posadne divizije general Fortner u izveštaju od 18. oktobra 1942. godine navodi: „četnici uopšte nisu za ozbiljne protivnike uzimalu hrvatske domobrane, nego su ih delimično čak i trpeli na svojoj teritoriji. Nasuprot tome nastavljali su svim sredstvima ogorčenu borbu protiv ustaša...“45

Hrvatske lokalne vlasti za Usoru i Soli javljale su Zagrebu 12. novembra 1942. godine: „Što se tiče držanja četnika u ovim krajevima, ono nije bilo podnošljivo ni kod onih koji su potpisali ugovor, a kamoli kod onih sa kojima pregovori uopšte nisu vođeni.“ Posle takvog izveštaja Vrhovno zapovedništvo NDH je zaključilo 12. decembra 1942. godine da „četnici postaju svakog dana sve drskiji“ zaključujući da „su ovi sporazumi sa četnicima bez ikakve vrijednosti.“46

Međutim, oni nisu doneli korist Nezavisnoj državi Hrvatskoj ali jesu tamošnjem četničkim jedinicama i srpskom stanovništvu. Marta 1943. godine nemački pukovnik Rekvard javio je: „Nema ni govora o nekom uticaju hrvatske vlade u krajevima u kojima oni (četnici) vladaju. Naprotiv, četnici su svoje krajeve hermetički zatvorili i čak su tražili propusnice od nemačkih oficira. Hrvatski činovnici i vojnici mogu stupiti u te krajeve samo s opasnošću po život.“47

Direktiva JVO iz jula 1942. godine u delu borbene taktike pored ostalog navodi: „prema ustašama borba svim sredstvima.“ Direktiva dalje navodi da je sporazum četnika u Bosni, Hrvatskoj i Lici i vlasti Nezavisne države Hrvatske neželjena posledica partizanskih nasrtaja na četnike i Jugoslovensku vojsku u otadžbini i da se kao takav mora razumeti. Ali da ono što se u tom sporazumu ne može odobriti to je što su dotični četnici dopustili da bude iskorišćen za ustašku propagandu. Direktiva kaže da „Ovaj sporazum ni u kom slučaju nije bio dopušten, još manje naređen od strane JVO“ navodeći na kraju da „JVO se kategorički ograđuje od ovakvih odnosa sa ustašama i osuđuje postupak tih četnika.“48

Zaključenim sporazumom primera radi Glavni štab bosanskih četnika ugovorio je sa Upravom za destilaciju drveta NDH isporuku drveta iz rejona Teslića. Član 5. tog ugovora predviđa „da Komanda bosanskih četničkih odreda izda odobrenje da li da se drvo pusti ili ne“. Na osnovu toga Komandant bosanskih četničkih odreda Rade Radić izdaje odobrenje komandantu bataljona „Tankosić“ i naređuje da se „Destilaciji drveta“ saopšti da za svaki prostorni metar drveta prilikom izvoza ima da plati za balvane 30 kuna a za cepanice 20 kuna.“ Iz ovog primera je vidljivo da su bosanski četnički odredi sporazumom priznati kao snaga koja na teritoriji delu teritorije Nezavisne države Hrvatske koju drži pod kontrolom izdaje odobrenja vlastima ove marionetske države za eksploataciju šume, određujući „izvoznu“ cenu.49 Isporuku drveta vršili su i komandanti nekih drugih bosanskih četničkih odreda. U zamenu za to su dobijali novac, oružje i municiju u manjim količinama pa je Radić u uputstvima potčinjenim komandantima zahtevao da u prvom redu insistiraju na dobijanju oružja i municije, jer im je potrebna za borbu protiv partizana (komunista). Međutim, treba primetiti da bosanski četnički odredi ovim nisu dobijali pomoć od okupatorskih vlasti ili vlasti Nezavisne države Hrvatske već su do toga dolazili prodajom drveta sa svog područja. Ovo takođe dovodi u pitanje tvrdnje o priznanju suverenosti NDH jer odobrenje za isporuku drveta sa te teritorije daju četnički odredi a ne vlasti NDH.

Hrvatski general Brozanić pokušao je da ubedi Nemce da ne daju četnicima municiju jer oni stvaraju zalihe za ustanak protiv okupatora. Inače sredinom 1942. godine četnički odredi iz zapadne Bosne još nisu bili uključeni u Jugoslovensku vojsku u otadžbini. 50

Neistinito prikazivanje sporazuma JVO sa kolaboracionistima:

General Mihailović je nastojao da pridobije što veći broj pripadnika kolaboracionističke vlasti. To mu je omogućavalo da u njenim radovima ima svoje ljude koji bi pomagali prikupljanja obaveštajnih podataka, sabotaže, pridobijanje novih pristalica, izbegavanje gonjenje i spašavanje svojih ljudi koji su dopali zatvora. Pod izgovorom borbe protiv komunista uspevao je da dobije oružje, municiju, hranu i na taj način olakša opstanak i borbu svojih odreda protiv okupatora. To je omogućilo da pojedini pripadnici kolaboracionističke vlasti zaštite od Nemaca jedinice generala Mihailovića u kritičnim trenutcima lažno ih predstavljajući kao četnike Koste Pećanca koji se bore proti komunista. Ove kontakte partizanska propaganda koristila za tvrdnje da je general Mihailović sarađivao sa domaćim izdajnicima.

General Mihailović je dozvoljavao pojedinim jedinicama da se legalizuju ulaskom u sastav kolaboracionističkih formacija i prihvatanjem njihove komande. Međutim, to je korišćeno upravo u cilju zavaravanja okupatora i izvlačenja koristi iz takvog čina. Tako komandantu Mlavskog korpusa kapetanu Siniši Ocokoljiću Pazarcu general Mihailović naređuje 19. juna 1942. godine: „U cilju prikrivanja odreda i sprečavanja razoružanja dozvoljene sve prevare. U krajnjem slučaju uzmite Pećančevu firmu“. Potpukovniku Dragoslavu Pavloviću general Mihailović piše 24. avgusta 1942. godine: „Legalizovanim saopštiti da budu na oprezu jer će Nemci hapsiti sve. Neka zapaze trenutak i na vreme se bace u šumu. Neprijatelj treba da bude prevaren, a ne oni.“ Kapetanu Ocokoljiću general Mihailović piše 8. septembra 1942. godine: „Legalni delovi pretvaraju se po potrebi u ilegalne delove. Služe za prevaru, a ne za korist neprijatelju.“51

Kada je reč o stavu prema postojećim domaćim vlastima (u Srbiji i gde se pojave u službi okupatora) Direktiva iz jula 1942. godine upućuje da se pobija njihova propaganda, „ne ometati koristan učinak za narod“, „ometati koristan učinak za okupatora“, „voditi evidenciju o ličnoj odgovornosti pojedinih njenih pripadnika, pomagača, simpatizera“ a „očite izdajnike likvidirati odmah.“

Vlada u Londonu je osudila generala Nedića i druge pripadnike kolaboracione vlasti kao izdajnike i najavila da će im posle rata biti zbog toga suđeno. Preko Bi-Bi-Sija emitovana su imena kolaboracionista koji su stavljeni pod slovo „Z“. Ove emisije je koristila propaganda KPJ tvrdeći da je slovo „Z“ skraćenica od reči „zaklati“ i da je primenjivana na rodoljube. Ovo nije tačno jer je ovo slovo poticalo od reči „zaplašiti“ a među njima se ne nalazi ni jedan komunista ili pripadnik narodnooslobodilačkog pokreta već samo pripadnici kolaboracionističke vlasti. Inače stav JVO prema kolaboracionistima ogleda se i u činjenici da su preki sudovi JVO osudili na smrt neke od kolaboracionista (Kosta Pećanac, Miloš Masalović, Ceka Đorđević i dr.) i te presude su izvršene.

Optužnica je saglasno ideološkim i političkim ciljevima suđenja tvrdila da slovo Z je prvo slovo reči zaklati, te da su na osnovu toga četnici zaklali preko 10.000 rodoljuba. Ovo je demantovano a u pripremi suđenja se izgubilo iz vida da o tome postoji dokaz u britanskim arhivama.

Tako je u londonskom „Tajmsu“ od 15. jula 1946. godine je objavljeno pismo profesora Slobodana Jovanovića, bivšeg predsednika jugolsovenske vlade u izgnanstvu u kom se pored ostalog navodi: „U optužnici protiv đenerala Draže Mihailovića naročito su, izgleda, istaknuta ubistva izvršena pod takozvanim slovom „Z“. Javni tužilac u Beogradu tvrdi da je jugoslovenska vlada u Londonu, postupajući po predlozima đenerala Draže Mihailovića, oglašavala preko londonskog radija imena onih koje je trebalo pobiti. Prema optužnici to oglašavanje preko radija predstavljala su i narađenja za ubistvo Titovih pristalica i simpatizera. Na jednoj konferenciji sa stranim novinarima u Beogradu 1. novembra 1945. godine, drDušan Nedeljković, predsednik jugoslovenske komisije za utvrđivanje ratnih zločina, rekao je da je broj onih na koje je primenjeno slovo Z „izvanredno veliki“. „Po našim podacima prikupljenim na terenu“, tvrdio je Nedeljković, „cifra zaklanih prelazi desetak hiljada“.

„Kao zastupnik ministra vojnog od januara 1942. godine do jula 1943. godine“ piše dalje Slobodan Jovanović u „Tajmsu“, „imam da izjavim sledeće: 1. Z je prvo slovo reči – zastrašiti. Licima stavljenim pod slovo Z davano je upozorenje da se za njihova nedela zna i izvan zemlje i da će ih posle rata stići kazna. 2. Objavljivanje lica stavljenih pod slovo Z vršeno je preko Radio-Londona, po predlozima đenerala Mihailovića koje je đeneral Mihailović dostavljao preko britanskih vlasti. 3. Ukupno je 75 osoba stavljeno pod slovo 3. 4. Iz spiska lica stavljenih pod slovo Z, koji se može naći u arhivi Radio-Londona, jasno izlazi da je slovo Z primenjivano samo na kvislinške elemente poznate po svojoj službi neprijatelju. Tako je bilo primenjeno i na predsednika tzv. srpske vlade Milana Nedića i na najvažnije kolaboratore. 5. Suprotivno tvrđenju dr Nedeljkovića na spisku lica stavljenih pod slovo 3 nema ni jednog člana iz Titovog pokreta“.

Ovo je jedna od ilustracija kreiranja defektnog činjeničnog korpusa na kome je zasnovana osuda generala Mihailovića.

Iz svega napred izloženog proizilazi da pregovori i sporazumi Jugoslovenske vojske u otadžbini nisu sačinjavani u nameri održavanja okupacije i gušenja opštenarodnog ustanka, već da bi ratnim lukavstvom kroz te sporazume ostvarila taktičke prednosti radi ostvarenja svog jedinog cinja – oslobođenja zemlje od okupatora.

3. Prikirivanje pregovora i sporazuma KPJ i NOV sa okupatorskim, marionetskim i kolaboracionističkim vlastima u cilju uništenja JVO iz ideoloških i političkih razloga:

Saradnja KPJ sa ustaškim vlastima:

Saradnja Komunističke partije sa ustaškim pokretom započeta je u predratnoj Jugoslaviji u vreme njihovog ilegalnog rada zbog zajedničkog političkog stava da velikosrpska buržoazija ugnjetava hrvatski narod.

Po dolasku Ustaša na vlast i proglašenju Nezavisne države Hrvatske na traženje visokog ustaškog funkcionera Mila Budaka već aprila 1941. godine Poglavnik NDH je potpisao sporazum o saradnji sa komunistima.52 Ovaj sporazum je bio skrivan od Nemaca i Italijana zbog njihovog striktnog antikomunističkog stava. Međutim, ovu saradnju između Sinja i Knina otkrila je italijanska obaveštajna služba 28. novembra 1941. godine. Vlasti NDH su tajno preko svog ministra Rušinovića početkom 1943. godine obavestile rukovodstvo Komunističke partije o nemačkoj operaciji „Vajs“. Komandant 4. zone „Narodnooslobodilačke vojske Hrvatske Vicko Krstulović napisao je 18. januara 1943. godine Vrhovnom štabu o dolasku ministra Rušinovića: „Da je Pavelić poslao ministra naročito zato da nađe vezu sa partizanima, kako bi se na bilo koji način predusrela ova akcija (Operacija „Vajs“) i ubijanje partizana i hrvatske vojske. Ovo pregovaranje i sporazum sa partizanima mora biti apsolutno tajno pred Nemcima i Talijanima.“ Tom prilikom je ugovoren i sastanak Josipa Broza sa Papom Pije Dvanaestim o čemu postoji izveštaj italijanske obaveštajne službe.53

Sa ustaškim ministrom Rušinovićem sastao se u strogoj tajnosti lično Josip Broz ali je italijanska komanda iz Šibenika saznala za taj sastanak i o tome obavestila svoje pretpostavljene. Originale dokumenata o ovim sastancima pronašla je dr. Smilja Avramov profesor Pravnog fakulteta u Beogradu u penziji u italijanskom vojnom arhivu u Rimu.54

Inače o ovom sastanku postoji i dopis generala Velimira Terzića od 17. januara 1943. godine u kome traži originalna punomoćja ustaških pregovarača.55

Sadejstvo NOV sa oružanim snagama NDH u borbama protiv JVO

Jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini nastojale su da zaštite srpsko stanovništvo od ustaškog terora u Bosni. Ove jedinice predvodio je major Jezdimir Dangić. Misija ovih jedinica je međutim osujećena zahvaljujući sadejstvu hrvatske vojske i ustaških snaga i Narodnooslobodilačke vojske. U svom izveštaju Vermahtu od 10. aprila 1942. godine nemački general Paul Bader navodi: „Izgleda da je četnička grupa Dangić jako razbijena u borbama sa hrvatskom vojskom i ustašama u sadejstvu sa komunistima, tako da Dangić sada može da postigne samo lokalne uspehe.“56 Samog majora Dangića specijalni agenti nemačke službe ABVER-a su pronašli u Rogačici kod Bajine Bašte u noći 11. i 12. aprila 1942. godine, uhapsili ga i poslali u jedan logor u Poljskoj.

Pregovori i sporazumi KPJ i NOV sa okupatorskim snagama u cilju uništenja Jugoslovenske vojske u otadžbini:

Pregovore sa okupatorom je vodila i Komunistička partija Jugoslavije. Tako je novembra 1942. godine ova partija preko dr Hansa Ota57 ponudila da je Nemci puste da se svim svojim snagama bori protiv četnika u zamenu za primirje južno od Save i prestanak napada na prugu Zagreb – Beograd.

To jasno ukazuje da je glavni cilj Komunističke partije bio poraz Jugoslovenske vojske u otadžbini a ne protiv okupatora i snaga Nezavisne države Hrvatske.

Operacija „Vajs“ i pregovori NOV sa nemačkim okupatorom:

Početkom 1943. godine nemačka komanda je odlučila da uništi gerilske snage na Balkanu koje bi mogle da sadejstvuju sa savezničkim snagama koje bi se tu iskrcale. Nemačka komanda je planirala da u ovu operaciju pored svojih uključi italijanske i ustaške snage. Isplanirane su dve napadne operacije: „Vajs“ protiv Narodnooslobodilačke vojske i „Švarc“ protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini u Hercegovini i Crnoj Gori.

Operacija „Vajs“ je imala tri faze: „Vajs 1“, „Vajs 2“ i „Vajs 3“. Ova poslednja je predviđala razoružanje četnika od strane italijanskih snaga i završena je neuspehom.58

U želji da izbegne borbu protiv Nemaca i ustaša, Tito je sredinom novembra 1942. godine pisao nemačkom generalu Horstenau nudeći prekid neprijateljstava.59 Veze Narodnooslobodilačke vojske sa italijanskim snagama inače su bile dobre jer ih ove nisu ometale da krajem 1942. godine, bez borbe napuste Crnu Goru. Takođe je Narodnooslobodilačka vojska održavala dobre odnose sa vlastima Nezavisne države Hrvatske. To se manifestovala sadejstvom njihovih snaga protiv jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini pod komandom majora Jezdimira Dangića u istočnoj Bosni 1941. i 1942. godine. Tako je nemački general Liters označio ustaške snage kao „živu rezervu oružja za partizane.“60 Naime, Nezavisna država Hrvatska je imala interes da naoružava partizane u borbi protiv četnika kao i da se borbe četnika i partizana odvijaju van njene teritorije pa su podržavali prelazak partizana na teritoriju Crne Gore i Srbije snabdevajući ih oružjem.61

Tokom bitke na Neretvi, našavši se u teškom položaju rukovodstvo Komunističke partije je zatražilo pregovore sa Nemcima i 8. marta 1943. godine ovlastilo trojicu svojih visokih rukovodilaca (Koča Popović komandant Prve proleterske divizije, Milovan Đilas član Politbiro, najvišeg tela Komunističke partije Jugoslavije i dr Vladimir Velebit general) da pregovoraju sa Nemcima. Nemci su već sutradan obavestili partizansko vođstvo da prihvataju pregovore i da njihovi predstavnici dođu u Bugojno 12. marta 1943 godine.62 Međutim, partizanskom vođstvu se toliko žurilo da su već 11. marta 1943. godine tri njena opunomoćenika sa belom zastavom pošli prema nemačkim položajima. Nemci su ih odvezli u Gornji Vakuf gde je sačinjen zapisnik o razgovorima sa nemačkim komandantom generalom Dipoldom koji je došao iz Bugojna. U nemačkom zapisniku sa sastanka stoji u tački 3: „Ova tačka je već ranije bila predmet diskusije, u pismu Glajza Horstenaua od 17. novembra 1942. godine. Delegacija je mišljenja da se sada o ovim stvarima može razgovarati. U ovom času oni nemaju osnove da vode rat sa nemačkom vojskom. Oni jedino žele da se bore protiv četnika, borili su se protiv Nemaca samo zato jer su ih ovi prethodno napali. Delegacija objašnjava da su oni jedan potpuno samostalan, nacionalan i nezavisni pokret. Oslanjaju se na Sovjetski Savez samo radi propagande, dok sa Londonom nikakve veze ne žele da imaju. Delegaciji je poznato da Italijani pomažu četnike i da ih snabdevaju oružjem. Četnici su u zadnje vreme vrlo osnažili, oni su u stvari organi Vlade koja je pobegla u London, uvek su spremni slediti njena naređenja. NOV bi se i sama borila protiv Engleza u slučaju da se oni ovde iskrcaju; naprotiv četnici ne bi jer oni jedva čekaju tu priliku. U radio-vezi su sa Englezima, a Italijani sve ovo dopuštaju. Oni jedino žele odlučujući udarac četnicima i stoga predlažu zajedničko utvrđivanje interesnih sfera. Mole da se tač. 3 tretira tajno.“63

O pregovorima postoji i „Zapisnik predloga delegacije NOV Jugoslavije“ od 11. marta 1943. godine koji su potpisali svi delegati (u ime NOV: Koča Popović, Milovan Đilas i Vladimir Velebit) u kome pored ostalog stoji: „Štab NOV Jugoslavije je mišljenja da u sadašnjoj situaciji ne postoji razlog zbog kog bi nemačka vojska trebalo da vodi ratne operacije protiv NOVJ, naročito kada se uzme u obzir situacija, neprijatelji i interesi obeju strana – zbog toga bi u obostranom interesu bilo da se neprijateljstvo prekine. U vezi sa ovim nemačka komanda i ova delegacija bi trebalo da odluče o svojim predlozima po pitanju interesnih sfera i da utvrde pravce privrednih i drugih interesa. NOVJ smatra četnike kao glavne svoje neprijatelje. U toku trajanja ovih pregovora, i shodno gornjim tačkama, predlažemo prekid ratnog stanja između nemačkih snaga i NOVJ....Vrhovni štab je ovoj delegaciji naglasio da je zaključenje ovih pregovora hitno....“64

Istog dana 11. marta 1943. godine general Horstenau je u Zagrebu dobio vest da su se Titovi delegati javili nemačkoj vojsci i izjavili da se „partizani ne bore protiv Hrvatske države i ni pod kojim uslovima ni protiv Nemaca, već isključivo protiv četnika. Oni su spremni da se bore protiv svakog neprijatelja koga bi Nemci označili, i protiv Britanaca kada se budu iskrcali. Posle ovih pregovora Nemci su pustili iz zatvora dvadesetak komunista.65

Pregovori su nastavljeni u Zagrebu, gde su Đilas i Velebit prebačeni nemačkim avionom i o njima je nemački poslanik u Zagrebu Kaše izvestio Berlin.

Prema tome rukovodstvo Komunističke partije je ovim predlogom jasno pokazalo da su snage generala Mihailovića njihov glavni protivnik, što je i razumljivo sa stanovišta njenog primarnog cilja – nasilnog osvajanja vlasti posle oslobođenja zemlje. U to vreme vođstvo Komunističke partije je pravilno procenilo da će Nemačka i Italija izgubiti rat i da je samo pitanje vremena kada će se to desiti. Naime, Nemačka je već pretrpela odsudni ratni poraz na Istočnom frontu kod Staljingrada i započela povlačenje iz Sovjetskog Saveza. Pored toga na strani Saveznika u rat su krajem 1941. ušle i SAD. Američke i britanske snage su odnele pobedu u severnoj Africi i bilo je samo pitanje dana kada će i gde da izvrše invaziju na evropskom kontinetu i otvoriti drugi front. Upravo mogućnost otvaranja tog drugog fronta na jugoslovenskom tlu bila je velika briga nemačkog okupatora ali ujedno i rukovodstva KPJ. Ono je strahovalo da bi anglo-američke snage mogle ne samo proterati okupatora iz zemlje već i vratiti u zemlju Kralja i Vladu iz izgnanstva i pomoći Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini da ponovo uspostavi stari društveni poredak. Time bi cilj Komunističke partije da posle oslobođenja zemlje oružano osvoji vlast bio osujećen. Zato je vođstvo Komunističke partije i nastojalo da sve snage usmeri prema Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini kako bi njenim porazom eliminisala glavnog protivnika u zemlji koji joj stoji na putu realizacije njenog cilja.

Partizanska propaganda je dugo godina krila sadržinu ovih razgovora sa Nemcima da bi ih kada se o njima saznalo, predstavljalo kao pregovore oko razmene zarobljenika. Međutim, prikrivanje ovih razgovora i pregovarača je imalo za cilj prikrivanje osnovnog cilja i metoda kojih je Komunistička partija primenjivala u nasilnom osvajanju vlasti.

Uvereni da je sa Nemcima dogovor postignut, najviši rukovodioci Tito, Ranković i Žujović poslali su 29. marta 1943. sledeće pismo sekretaru Pokrajinskog komiteta za Bosnu i Hercegovinu: "Sa 6. brigadom, pojačanom sa delovima Majevičkog odreda ili Fruškogorskog, hitno se prebacite između Goražda i Međeđe na sandžačku stranu i čistite teren od četnka u pravcu Zaborka i Čajniča... Na svome putu, tj. prilikom prebacivanja, ne sukobljavajte se sa Nemcima, ne preduzimajte nikakve akcije na pruzi, jer je to u interesu sadašnjih naših operacija... Najvažniji naš zadatak sada jeste uništenje četnika Draže Mihailovića i razbiti njegov upravni aparat, koji predstavlja najveću opasnost za dalji tok narodnooslobodilačke borbe."66

Josip Broz 30. marta 1943. godine obaveštava Prvi bosanski korpus da je „iskoristivši pregovore o razmeni zarobljenika sa Nijemcima“ uspeo „neutralizirati Nijemce od četnika i Italijana. O tome morate voditi računa i svu vašu borbu upotrijebiti protiv četnika u centralnoj Bosni i Krajini.“67

Uveren da su Nemci prihvatili njegovu ponudu Josip Broz 14. aprila 1943. godine naređuje Prvoj proleterskoj diviziji: „Za sada nikako ne napadati Goražde, niti dolaziti u sukob sa tim garnizonom, kao ni sa ostalim nemačko-hrvatskim posadama u dolini Drine.“68

Ovo jasno pokazuje da je politika rukovodstva Komunističke partije da sa okupatorom zaključi i poštuje primirje kako bi porazila Jugoslovensku vojsku u otadžbini ne zato što se ona ne bori protiv okupatora već da bi je uklonili kao protivnika u oružanom osvajanju vlasti posle oslobođenja.

Prema tome, da su general Mihailović i Jugoslovenska vojska u otadžbini aktivno politički i vojno sarađivali sa okupatorom u cilju održavanja okupacije, Komunistička partija ne bi ni ponudila okupatoru da joj omogući borbu sa njenim političkim i vojnim saradnikom jer je jasno da se okupator ne bi odrekao snage sa kojom ima vojnu i političku saradnju u cilju održavanja okupacije. Naprotiv, ponuda Komunističke partije data Nemcima jasno govori da je ona znala da se Jugoslovenska vojska u otadžbini aktivno bori protiv okupatora i da okupator želi njeno uništenje. I upravo je zbog toga Komunistička partija preko svojih najviših rukovodilaca stavila ponudu nemačkom okupatoru da se obustave međusobne oružane borbe kako bi sve svoje snage, umesto protiv okupatora, usmerila prema Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini.

Ovo rečito govori da je osuda zbog aktivne vojne i političke saradnje sa okupatorom u cilju održavanja okupacije zasnovana na očitoj neistini i da je iskonstruisana iz ideoloških i političkih razloga kako bi opravdala lišenje života generala Mihailovića i pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini.

U prepisci sa ministrom spoljnih poslova Ribentropom, nemački poslanik u NDH Kaše, predlažući prihvatanje predloga vođstva Komunističke partije, ukazao je 30. marta 1943. godine da je „bolje voditi operaciju „Švarc“ protiv četnika ne sopstvenim snagama već podržavajući partizane koji ih napadaju.“ Međutim i pored toga vrhovne nemačke vlasti su ponudu odbile69 ali o tome nisu obavestili Narodnooslobodilačku vojsku želeći da ih što je moguće duže drži u iluziji o obustavljanju neprijateljstva i usmeravanju njihovih glavnih snaga protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini.

U tom cilju tokom pregovora Nemci i Italijani su prekinuli borbe protiv Narodnooslobodilačke vojske omogućavajući im upravo ono što su i tražili: da sve svoje snage usmere protiv četnika.70 Tokom pregovora Nemci su pregovaračima Komunističke partije čak ostavili na stolu, navodno nehotično, svu dokumentaciju koju su imali o Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini.71 Šta više dok su snage generala Mihailovića odbijale napade Narodnooslobodilačke vojske na Neretvi, nemačke i italijanske snage su pošle prema njihovim bokovima zapretivši da opkole jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini. Da bi to izbegao general Mihailović je izdao naređenje za povlačenje svojih jedinica prema Drini i Crnoj Gori što je omogućilo prodor Narodnooslobodilačkoj vojsci ka Hercegovini i Crnoj Gori. Za to vreme ni Nemci ni Italijani nisu napadali partizanske snage upravo ih održavajući u nadi da su njihovi predlozi prihvaćeni i da ime se pruža prilika da svoje snage usmere isključivo prema Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini.

Operacija „Švarc“

Međutim, desetak dana pre pregovora vođstva Komunističke partije sa nemačkim okupatorom, 3. marta 1943. godine Vrhovni komandant Jugoistoka general Ler izvestio je Hitlerov štab o situaciji na Balkanu „a naročito o operaciji „Švarc“ protiv gerilskog vođe Mihailovića u Crnoj Gori. Hitler je zahtevao bombardovanje Kolašina gde je smatrao da se nalazi štab generala Mihailovića. General Ler je za operaciju tražio da se sa Istočnog fronta povuče 1. planinska divizija radi učešća u operaciji. Kako je toj diviziji trebalo četiri nedelje za dolazak, operacija Švarc je mogla da se izvede tek maja 1943. godine.72

Već sutradan 4. marta iz Italije se vratio zamenik načelnika nemačkog Generalštaba general Varlimont i izvestio Hitlera da Italijani neće da učestvuju u operaciji „Vajs 2“ čiji je cilj bio uništenje Narodnooslobodilačke vojske na Neretvi, da neće da učestvuju u razoružanju četnika u Dalmaciji i da neće da učestvuju u akciji protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini u Crnoj Gori. Tek posle intervencije Nemačke, italijanski general je pristao da uzme učešće u operaciji.73 Tako su prethodni dogovori sa pojedinim četničkim komandantima u Crnoj Gori prestali da važe pa su Italijani obustavili dotadašnje isporuke ostavivši četničke snage bez municije. Takođe su započeli i masovna hapšenja pristalica generala Mihailovića i JVO.74

Tako se ponuda vođstva Komunističke partije da obustavi neprijateljstva sa Nemcima i njihovim saveznicima i sve snage usmeri protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini savršeno uklapala u nemačku operaciju protiv snaga generala Mihailovića pod nazivom „Švarc“. Kako jedinice planirane za ovu operaciju još nisu povučene sa Istočnog fronta, ofanziva Narodnooslobodilačke vojske posle proboja na Neretvi protiv snaga Jugoslovenske vojske u otadžbini je bila dobrodošla priprema nemačke buduće operacije „Švarc“. Međutim, Vrhovni komandant za Jugoistok general Ler je posle prodora partizanskih snaga u Crnu Goru naznačio da je cilj operacije uništenje „svih pobunjenika u Crnoj Gori i Istočnoj Hercegovini bez obzira da li su pristalice generala Mihailovića ili komunisti. Naročito štab generala Mihailovića sa svim oficirima i britanskim oficirima za vezu treba pronaći i uništiti.“ Mihailovićevu komandu general Ler je označio kao „glavni cilj“ nemačkog vazduhoplovstva koje je učestvovalo u operaciji „Švarc“. Pored 1. planinske divizije koju je činilo 20.000 prekaljenih boraca sa Istočnog fronta u operaciju „Švarc“ je uključen i jedan ojačani puk iz Srbije. 75

Nemci su započeli operaciju „Švarc“ 11. maja 1943. godine. 14. maja 1943. godine. Nemačke snage su ušle u Crnu Goru i Hercegovinu obavestivši italijanskog saveznika da su to učinile „u cilju razoružavanja i eventualno uništenja četničkih snaga“. Nemački general Ler je ovu akciju pravdao četničkim ispadima protiv SS divizije kod Mostara i neprijateljskog držanja prema 1. planinskoj diviziji“76 koju su za ovu svrhu Nemci povukli sa Istočnog fronta. Tog istog dana nemačke snage pokušavaju da u selu Boljne zarobe generala Mihailovića i snage koje su bile sa njim ali je on to izbegao napustivši taj prostor dva sata ranije. Nemački obruč je zahvatio Rasinski korpus čiji su delovi, uz velike gubitke, ipak uspeli da se probiju iz nemačkog obruča i izbegnu zarobljavanje.

U isto vreme nemačke i ustaške snage su napale sa leđa jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini dok su se borile protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske kod Kalinovika. Tu su zarobili 750 četnika a one koji su se skrili po okolnim selima odali su im partizanski pozadinci i simpatizeri.77

Inače valja napomenuti da su pre i u toku martovskih pregovora sa vođstvom Komunističke partije Nemci u više navrata pokušali da stupe u kontakt sa generalom Mihailovićem ali je on svaki put to odbio i o tome izvestio Vladu u Londonu.78

Komandanti pojedinih jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini međutim imali su sopstvene procene nemačkih i italijanskih namera, bitno različite od procena generala Mihailovića. I upravo postupanjem po sopstvenim procenama imalo je teške posledice za te jedinice i njihove komandante. Naime, okupatorske snage su uveravale pojedine četničke komandante da nemaju neprijateljske namere prema njima pa su se tako obratili i majoru Pavlu Đurišiću. I pored upozorenja generala Mihailovića da se sa Nemcima ne sastaje jer će ga sigurno uhapsiti, da je nemački pregovarač isti koji je to uradio sa Dangićem79 ovaj to nije poslušao. Tog dana Nemci su u Kolašinu zarobili majora Đurišića sa celim štabom i 2.000 boraca. U toku operacije „Švarc“ zarobili su ukupno 3.500 boraca Jugoslovenske vojske u otadžbini ali su ostali uspeli da se izvuku iz obruča. U isto vreme italijanska žandarmerija je hapsila pripadnike i simpatizere generala Mihailovića u Crnoj Gori. Jedan voz sa zarobljenim četnicima Pavla Đurišića stigao je u Kraljevo. Dva vagona su poslata u Kosovsku Mitrovicu i tamo su svi zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini streljani a ostali poslati u logore.80

Posle zarobljavanja Pavla Đurišića, komandanta JVO u Crnoj Gori, general Mihailović je na njegovo mesto postavio Đorđija Lašića i zabranio „legalizaciju“ četničkih jedinica naređujući napade na okupatorsku vojsku, borbu protiv komunista, kao i oprez prema okupatorskim ponudama kako se ne bi ponovila situacija slična uništenju snaga Pavla Đurišića.81

Prema tome, pomenute činjenice rečito govore da između okupatorskih snaga i Jugoslovenske vojske u otadžbini nije bilo „aktivne političke i vojne saradnje u cilju održavanja okupacije“ jer u protivnom okupatorske snage ne bi izvele operaciju „Švarc“ sa ciljem uništenja snaga generala Mihailovića i njegovog zarobljavanja, a takođe ne bi zarobile, streljale i poslale u logore hiljade pripadnika njegovih oružanih formacija.

Sve ovo je bilo dobro poznatno vođstvu Komunističke partije ali je ove činjenice svesno prikrivala i prikazivala u iskrivljenom svetlu kako bi prikrila svoju saradnju sa okupatorom a iz ideoloških i političkih razloga neosnovano optužila za to generala Mihailovića.

Shodno tome i ovo je dokaz da je osuda o „aktivnoj vojnoj i političkoj saradnji generala Mihailovića sa okupatorom u cilju održavanja okupacije“ zasnovana na ideološkim i političkim razlozima a ne na stvarnim događajima i činjenicama.

Ovo je takođe bilo potrebno kako bi se prikrilo verovanje Josipa Broza u sporazum sa Nemcima i teške gubitke koje je zbog toga pretrpela Narodnooslobodilačka vojska.

Inače, Josipa Broza nije napuštala vera u sporazum sa Nemcima što je doprinelo da za razliku od Jugoslovenske vojske u otadžbini i generala Mihailovića, glavnina snaga Nraodnooslobodilačke vojske ostane u nemačkom obruču. Naime, kada su nemačke snage napale s leđa trupe generala Mihailovića koje su potiskivale partizanske jedinice iz Crne Gore, Tito je i dalje naređivao napade na četnike u oblasti Kolašina i dalje verujući da sporazum sa Nemcima dobro funkcioniše jer njegove snage do tada nisu trpele nemačke napade. Nemcima međutim, nije bilo poznato da je partizanska glavnina koja se probila preko Neretve ušla u Crnu Goru i severoistočnu Hercegovinu, dakle upravo u krajeve ka kojima je bila uperena oštrica nemačkog napada na Jugoslovensku vojsku u otadžbini. Ironija bitke na Sutjesci jeste činjenica da je nemačka ofanziva imala za cilj uništenje četnika, a ne partizana.82 Prema pisanju tadašnjeg visokog funkcionera KPJ Milovana Đilasa, kada su Nemci napali na partizane Tito je uzbuđeno rekao: „To znači da Nemci lažu! Nikada nismo bili u većoj opasnosti.“83 Jedan od komandanata NOV-a general Pavle Jakšić napisao je: „Ovolika doza pećinske neodlučnosti i kolebljivosti vrhovnog komandanta – koju smo uočili i teško osetili svi mi učesnici Sutjeske, a koja će se još izrazitije ispoljiti u Drvaru 25. maja 1944. godine – nedopuštena je za funkciju vojnog komandovanja, koja treba da je oslonjena na odlučnost, čvrstinu, hrabrost i upornost, uvek a posebno u teškim situacijama.“84

Tako zbog nedostatka informacija o snazi neprijatelja Narodnooslobodilačka vojska ne kreće odmah glavnim snagama, koje je Broz uvek držao uz sebe, ka najslabije branjenom delu obruča. Posle tri bezuspešna pokušaja proboja obruča uz pretrpljene ogromne žrtve, Broz odlučuje da pokuša proboj dolinom Sutjeske ali i to ne uspeva. Partizanske snage se tada razdvajaju u tri grupe sa pokušajem prodora na tri različita mesta. Prema nemačkim izveštajima od 5. juna 1943. godine proboj kod sela Tjentišta je odbijen a partizanske snage su pretrpele ogromne gubitke. U narednih pet dana Vrhovni štab je uspeo da se probije sa ostatcima nekih jedinica na sektoru koji su držale snage NDH sa delom nemačkih snaga, s tim što je Treća divizija Narodnooslobodilače vojske potpuno uništena.85

Borbe JVO protiv Nemaca i Italijana posle operacije „Švarc“

Procenjujući skoru kapitulaciju Italije i dolazak Nemaca u oblasti koje su do tada držali Italijani, general Mihailović je odlučio da napadne italijanske garnizone u Crnoj Gori, Hercegovini i Sandžaku i oduzme im oružje i municiju, uvodeći tajnu i potpunu mobilizaciju i posedanje položaja za obrazovanje drugog fronta.86

U skladu sa ovim naređenjem kapetan Lukačević je sa glavnim snagama napao Prijepolje i posle teških uličnih borbi protiv 2.000 nemačkih i „arnautskih“ vojnika zauzeo grad. Ove snage su sledećeg dana oslobodile Pljevlja posle borbi sa Nemcima da bi već 11. septembra ušle i u Bijelo Polje. Kako su nemačke snage u ovim borbama uništene, jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini su krenule kao Beranima. Tamo je kapetan Lukačević sa pratiocima i engleskim oficirom za vezu pukovnikom Bejlijem pošao da zatraži predaju italijanskog garnizona bez borbe. Komandant italijanske divizije „Emilio“ je prihvatio predaju i o tome je odmah obaveštena Saveznička komanda od koje se čekalo odobrenje. U to vreme snage kapetana Lukačevića su brojale oko 10.000 ljudi ali je samo 4.000 bilo naoružano. Ostali su čekali predaju italijanskog oružja kako bi se naoružali. Međutim, iz Savezničke komande stigla je poruka: „Italijanske trupe smatrati kao savezničke. One su spremne za kolaboraciju i borbu protiv Nemaca. Oružje ne oduzimati.“87

Poruka je imala negativan i dezorijentišući efekat po snage generala Mihailovića. U to vreme ponovo se stvarao utisak o punoj saradnji Jugoslovenske vojske u otadžbini i Narodnooslobodilačke vojske u borbi protiv Nemaca. Naime, svakodnevno su stizali izveštaji o njihovom zajedničkom otporu nastupajućim snagama iz Hrvatske prema Splitu i Šibeniku.88

U isto vreme šef engleske vojne misije brigadir Armstrong tražio je od generala Mihailovića da se spreči prebacivanje nemačkih snaga iz Srbije ka Bosni i Sandžaku i dalje prema jadranskoj obali rušenjem pruge Užice -Sarajevo.89 Zadatak je izvršen i pruga je srušena na najosetljivijim mestima: na tri mosta i u tri tunela. Engleski oficiri su potom tražili rušenje velikog mosta na Drini kod Međeđe ali im je objašnjeno da je to moguće samo u slučaju zauzimanja Višegrada koji je branilo 4.000 neprijateljskih vojnika. Na pitanje Engleza da li je to moguće major Ostojić je odgovorio da jeste ali da se u tom slučaju operacija mora produžiti preko Sokolca ka Sarajevu, saopštivši im plan. U slučaju uspeha cela oblast centralne Jugoslavije bila bi pod kontrolom Jugoslovenske vojske u otadžbini. Britanski izaslanici su to prihvatili i obećali da će u slučaju uspeha ove operacije JVO dobiti pomoć širokih razmera.

Jedinice snage generala Mihailovića su prema planu zauzele Višegrad i ubile veliki broj neprijateljskih vojnika. Od smrtne paljbe stradali su i mnogi civili. U naredna četiri dana Jugoslovenska vojska u otadžbini je oslobodila Rogaticu i Sokolac.90 Snage majora Račića stigle su do Pala što je izazvalo paniku među braniocima Sarajeva. Major Predojević u ime hrvatskog domobranskog garnizona ponudio je saradnju u borbi sa Nemcima.

U tom trenutku Jugoslovenska vojska u otadžbini držala je pod svojom kontrolom u Hercegovini: Nevesinje, Gacko, Kalinovik, Avtovac, Bileću i Grahovo, istočni Sandžak, u Srbiji sve sem gradova i glavne pruge, u Bosni Višegrad, Rogaticu, Ustipraču, a u Dalmaciji oblasti oko Knina i Vrlike te planine Kozjak, Promine, Velebit, Dinara i Borje.91

Napred iznete činjenice takođe negiraju postojanje aktivne vojne i političke saradnje genarala Mihailovića sa okupatorom u cilju održavanja okupacije jer jedinice pod njegovom komandom ne bi na ovaj način atakovale na okupatora da je postojala takva saradnja.

Napadi NOV na JVO radi zaustavljanja ofanzive protiv Nemaca i NDH:

Međutim, Nemcima je pritekla u pomoć Narodnooslobodilačka vojska započinjući ofanzivu ne protiv okupatora već protiv Jugoslovenske vojske u otadžbini. U tome im je najviše pomoglo naoružanje italijanske vojske koje su zaplenili posle kapitulacije Italije a koje im je dalo veliku prednost nad slabo naoružanim snagama generala Mihailovića.92

Partizanske snage su najpre zauzele Rogaticu i odmah započele obračun sa simpatizerima Jugoslovenske vojske u otadžbini. Istovremeno je nemačko-ustaški garnizon iz Sarajeva započeo protivnapad. Tako su jedinice NOV svojim napadima na trupe generala Mihailovića oslobodile okupatorske snage pritiska, nateravši jedinice generala Mihailovića da se brane i od njih i od okupatora.

I posle neuspeha svojih akcija, jedinice NOV su nastavile i 1944. godine napade isključivo na snage JVO. Naime, one su nastojale da ovladaju Srbijom čija je gotovo cela teritorija sa izuzetkom gradova i glavne pruge bila oslobođena. Partizanska ofanziva je stoga bila usmerena ka oslobođenoj teritoriji a ne prema nemačkim uporištima. To je dovelo do teških borbi koje su zahvaljujući savezničkoj pomoći partizanskom pokretu a posebno ulaskom sovjetske Crvene Armije u Srbiju okončane vojničkim porazom JVO.

Jedinice JVO su razoružavane, njeni pripadnici hapšeni, mučeni i streljani a jedan broj je uspeo da se povuče ka Bosni u želji da nastavi borbu ili, ako to nije moguće preda se zapadnim saveznicima očekujući ljudski tretman. Jedan broj se organizovao u gerilske jedinice pod nazivom „Kraljevi komandosi“ koji je na teritoriji koju su zaposele snage NOV započele propagandni rat širenjem antikomunističke, prodemokratske i promonarhističke propagande i napadima na „antinacionaliste“. Najveći broj njih su nove vlasti otkrile i likvidirale.

Jednom rečju iznete činjenice rečito govore da je Jugoslovenska vojska u otadžbini tokom celog rata vodile neprekidne borbe protiv okupatora, što rečito govori da je osuda generala Mihailovića zbog navodne vojne i političke saradnje iskonstruisana iz ideoloških i političkih razloga.

Ideološke i političke osnove osude zbog „ubijanja rodoljuba“

General Mihailović je osuđen i zato što je „sa svojim četnicima ubijao rodoljube koji su na bilo koji način pomagali i odobravali borbu protiv okupatora“ a pod lažnom parolom borbe protiv komunizma koju je prihvatio od okupatora.

Pod rodoljubima se podrazumevaju građani jedne zemlje koji iz ljubavi prema njoj ulaze u borbu protiv neprijatelja – okupatora. Iz presude je međutim vidljivo da ona pojmom rodoljuba obuhvata samo pripadnike i pristalice Komunističke partije i Narodnooslobodilačke vojske kao njene oružane formacije.

Iz ideoloških i političkih razloga presuda ne primenjuje ovaj pojam na pripadnike Jugoslovenske vojske u otadžbini i Ravnogorskog pokreta kao i samog general Mihailovića uprkos već iznetim činjenicama o njihovoj borbi protiv okupatora, marionetskih režima i kvislinških formacija.

Sasvim je očigledno da se rodoljublje pripadnicima Jugoslovenske vojske u otadžbini, pripadnicima Ravnogorskog pokreta i samom generalu Mihailoviću uskraćuje jedino zbog njihove borbe protiv Komunističke partije i Narodnooslobodilačke borbe kao njene oružane formacije i to samo iz jednog razloga: što nisu prihvatili da posle rata Komunistička partija nasilno zauzme vlast i u skladu sa svojom ideologijom uspostavi diktaturu proleterijata.

Tvrdnja da je borba generala Mihailovića protiv komunizma bila lažna lišena je svakog osnova. General Mihailović i sve snage pod njegovom komandom dosledno su se borile i protiv okupatora i protiv komunizma bez ikakvih lažnih parola. U toj borbi bilo je mnogo ljudskih žrtava sa obe strane ali samo ideološki i politički razlozi su rukovodili sud da rodoljubima proglasi samo pristalice Komunističke partije i borce Narodnooslobodilačke vojske kao njene oružane formacije jer su po ideološkim merilima te partije rodoljubi samo oni koji se bore i za socijalističku revoluciju i vlast radničke klase. Oni koji se protiv toga bore su klasni neprijatelji i zbog toga nisu rodoljubi.

Izgleda da se ovim delom presude želelo reći da su snage generala Mihailovića ubijale ne samo komuniste već i pripadnike Narodnooslobodilačke vojske i njene simpatizere koji to nisu, te da je zbog toga parola o borbi protiv komunizma bila lažna. Međutim, Nrodnooslobodilačkom vojskom je rukovodila i njome komandovala Komunistička partija. Njeni pripadnici, svesni toga ili ne, borili su se ne samo za oslbođenje zemlje od okupatora već i za prioritetni cilj te partije – nasilno osvajanje vlasti i uspostavu diktature proleterijata. Kako je taj cilj bio i nelegalan i nelegitiman, osim sa stanovišta komunističke ideologije, borba protiv njega je bila i legalna i legitimna. Zato pripadnici Narodnooslobodilačke vojske koji su poginuli u toj borbi nisu ubijeni zato što su rodoljubi, već zato što su se borili za realizaciju nelegalno i nelegitimnog cilja cilja Komunističke partije – nasilno osvajanje vlasti.

Ideološke i političke osnove osude zbog „nametanja bratoubilačke borbe lažnom parolom zaštite srpstva“

General Mihailović je osuđen da je srpskom narodu nametao bratoubilačku borbu razbijajući njegovo jedinstvo lažnim parolama „zaštite srpstva“ i „spasavanja srpskih glava“.

Termin „bratoubilačka borba“ izražava upadljive karakteristike i rezultate neke borbe ili rata. Te karakteristike su da ga međusobno vode pripadnici jednog istog naroda i da su i sve žrtve jedne takve borbe, odnosno rata, pripadnici jednog istog naroda.

Ovaj izraz međutim ne izražava uzroke koji su doveli do toga da pripadnici jednog istog naroda okrenu oružje jedni prema drugima. Razlozi tome su najčešće različiti politički i ideološki interesi sukobljenih grupa, zbog čega se takvi sukobi nazivaju i građanskim ratovima.

Uočljivo je zato da ovaj deo osude prikazuje samo jasno uočljive karakteristike te borbe (da je vođen između pripadnika srpskog naroda) i jednostrane rezultate (predimenzionirane gubitke koje je Jugoslovenska vojska u otadžbini nanela svom protivniku).

Presuda doduše neistinito pokušava da prikaže da je jedan deo srpskog naroda pošao u borbu protiv drugog dela kako bi održao okupaciju, što je jasna neistina skovana iz ideoloških i političkih razloga kako bi se prikrila suština ovog sukoba. Naime, otkrivanje suštine sukoba između dve zaraćene strane ekskulpiralo bi postupke generala Mihailovića ali i teško optužilo vođstvo Komunističke partije za građanski rat.

Komunistička partija je pozvala narod na ustanak protiv okupatora formirajući partizanske odrede kao svoje oružane formacije držeći ih pod svojom čvrstom komandom i kontrolom. Međutim, snaga tih odreda je bila nedovoljna da bi se upustili u otvorenu oružanu borbu protiv okupatorskih oružanih formacija, pa su se ograničili na sabotaže, diverzije i napade iz zaseda na manje okupatorske grupe, posle čega bi se povlačili sa mesta napada. Okupatorske snage, u nemogućnosti da pronađu izvršioce napada, usmerili su represalije prema stanovništvu bez obzira što su znali da ono ne stoji iza njih. Pogrešno su smatrali, da će stradanja nedužnog civilnog stanovništva aktivirati etičke kočnice kod napadača i odvratiti ih od daljih napada. Međutim, Komunistička partija je računala da će ovakve represalije pomoći omasovljenju njenih oružanih snaga jer će bar jedan deo stanovništva u strahu od njih okupatorske odmazde pobeći od svojih kuća i stupiti u njene redove. Zbog toga je bez obzira na posledice nastavila sa ovakvim napadima namerno izazivajući represalije okupatora. Taj njen stav slikovito je izrazio njen visoki funkcioner Edvard Kardelj 2. avgusta 1941. godine i pismu Josipu Brozu: „Kod nekih drugova postoji bojazan od represalija (ne u rukovodstvu), od uništenja sela i ljudi itd. Baš taj strah najviše koči odlučnije pristupanje mobilizaciji hrvatskih sela. A ja držim da će baš represalije prebaciti hrvatsko selo na stranu srpskog sela. U ratu se ne smijemo plašiti uništavanja čitavih sela. Teror će bezuslovno dovesti do oružane akcije. U tom duhu smo i donijeli sada naše konkretne zaključke... Obrazovati odrede zajedno sa mačekovcima. Treba izazvati njihovu akciju. Teror protiv mačekovaca podići će tek čitavu Hrvatsku u otpor."93

Drugi visoki funkcioner Komunističke partije Svetozar Vukmanović – Tempo dobivši 12. avgusta 1941. godine izveštaj od svog partijskog druga Đure Pucara o ustaškom pokolju 650 ljudi žena i dece u okolini Prijedora, posle čega se očekivalo ukidanje ustaške vlasti, odgovorio je: "Mnogo više me je zabrinula vijest da su okupatori išli na ukidanje ustaške vlasti u Prijedoru i da je čitavu vlast u gradu preuzela regularna vojska NDH. Ukoliko okupator počne stvarati stanje u kome će se prema Srbima primenjivati neki pravedniji zakoni, to može da pokoleba veliki dio seljačkih masa i da ugrozi razvoj oružane borbe."94

Šta više radi omasovljenja svojih oružanih jediniva Komunistička partija je i sama sprovodila teror nad civilnim stanovništvom kako bi ga naterala da stupi u njene redove. Taj deo njene strategiju slikovito je izrazio visoki funkcioner Komunističke partije Jugoslavije Moša Pijade na Antifašističkom kongresu u Bihaću novembra 1942. godine. On je između ostalog rekao: „Potrebno je zato stvoriti toliko mnogo beskućnika, da ovi beskućnici budu većina u državi. Stoga mi moramo da palimo. Pripucaćemo pa ćemo se povući. Nemci nas neće naći, ali će iz osvete da pale sela. Onda će nam seljaci, koji tamo ostanu bez krova, sami doći i mi ćemo imati narod uza se pa ćemo na taj način postati gospodari situacije. Oni koji nemaju ni kuće, ni zemlje ni stoke, brzo će se i sami priključiti nama jer ćemo im mi obećati veliku pljačku. Teže će biti sa onima koji imaju neki posed. Njih ćemo povezati uza se predavanjima, pozorišnim predstavama i drugom propagandom....Tako ćemo postepeno proći kroz sve pokrajine. Seljak koji poseduje kuću, zemlju i stoku, radnik koji prima platu i ima hleba, za nas ništa ne vredi. Mi od njih moramo načiniti beskućnike, proletere....Samo nesrećnici postaju komunisti, zato mi moramo nesreću stvoriti, mase u očajanje baciti, mi smo smrtni neprijatelji svakog blagostanja, reda i mira.“95

Prema tome bratoubilački rat je imao uzrok koji je Komunistička partija iz ideoloških i političkih razloga prikrivala. Naime, na jednoj strani se nalazila ona sa strategijom da okupatorskim represalijama i svojim terrorom natera deo stanovništva da se priključi njenim oružanim odredima dok se na drugoj strani nalzio narod okupljeno oko Jugoslovenske vojske u otadžbini i generala Mihailovića koji se takvoj strategiji protivio ne želeći da učestvuje u socijalističkoj revoluciji.

Očigledno je da Komunistička partija svoju ratnu strategiju nije htela da otkrije na javnom suđenju. Ona bi teško mogla da naiđe na razumevanje čak i njenog sopstvenog članstva i svojih boraca koji su pod tim okolnostima došli u njene redove, a još manje kod domaćeg i stranog javnog mnjenja. Osim toga, otpor takvoj strategiji je i legalan i legitiman, pa bi osuda generala Mihailovića za takve radnje bila neodrživa. Međutim, kako su razlike oko ovog pitanja bile dobro poznata i u zemlji i u inostranstvu ona je prikrila pravi razlog sukoba prikazujući samo njene spoljne manifestacije ali i neistinito tvrdeći da je general Mihailović sa svojim snagama bio u stvari deo kvislinških formacija čiji je cilj bio da se okupacija produži a oslobodilačke snage poraze. O neosnovanosti ove tvrdnje već je bilo reči u ovom Zahtevu pa se ovde neće ponavljati.

Inače za ilustraciju ideoloških i političkih razloga na kojima počiva osuda i u ovom delu treba naglasiti očigledne činjenice koje sud nije hteo da uzme u obzir.

General Mihailović i Jugoslovenska vojska u otadžbini kao organi legalne vlasti imali su pored ostalog obavezu da bez obzira na borbu koju vode, pruže najveću moguću zaštitu svom stanovništvu. Takav stav su imale i vlade drugih okupiranih zemalja a njega su uvažavali i Saveznici. Promenili su ga samo u odnosu na Jugoslaviju 1943. godine o čemu će kasnije biti reči. Jednom rečju general Mihailović je imao puno pravo da odredi u kom stepenu će izvoditi borbene akcije protiv okupatora prilagođavajući ih tako da civilno stanovništvo ne bude izloženo nepotrebnim i nesrazmernim žrtvama.

Kao što je već rečeno, snage generala Mihailovića same, ili u sadejstvu sa partizanskim snagama, izvele su tokom leta i jeseni 1941. godine veći broj napada na okupatorske snage širom Srbije i oslobodile jedan broj gradova i sela.

Zadužen da uguši ustanak u Srbiji nemački general Franc Beme 25. septembra i 10. oktobra 1941. godine izdaje naređenje svim komandama u Srbiji „da na prepad uhapse i zadrže kao taoce sve komuniste i muškarce osumnjičene da su komunisti, sve Jevreje, jedan broj stanovnika naklonjenih nacionalistima i demokratama“ i da će „ako dođe do gubitaka na strani Nemaca ili folksdojčera, teritorijalno nadležni komandanti do nivoa komandanta puka odobriti streljanje pritvorenih po sledećoj kvoti: (a) Za svakog ubijenog nemačkog vojnika ili folksdojčera (muškarci, žene, deca) sto zatvorenika ili talaca, b) Za svakog ranjenog nemačkog vojnika ili folksdojčera 50 zatvorenika ili talaca.“96 Ovako drastične represivne mere važile su samo na teritoriji Srbije pod nemačkom okupacijom i ni u jednom drugom kraju okupirane Evrope.

Bez obzira što su komunisti u ovoj naredbi označeni kao prioritetni među taocima oni su bili veoma malo zastupljeni među žrtvama represalija. Naime, njih i njihovih simpatizera je bilo veoma malo. Pored toga zbog rada u ilegali oni nisu bili eksponirani u javnosti da bi kao takvi bili uzeti za taoce. Najveći broj njih se već nalazio u partizanskim odredima ili je bio u dubokoj ilegali u gradovima. Zato su okupatorske represalije u Srbiji najpre pogodile Jevreje koje je okupator uspešno registrovao i obeležio na samom početku rata, i pošto ih je gotovo sve do jednog pobio, prešao na „stanovnike naklonjene nacionalistima i demokratama“, gde se pored pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini i pristalica Ravnogorskog pokreta ubraja i svo civilno stanovništvo Srbije pod nemačkom okupacijom.

Posledice ovog naređenja imale su razorne efekte na srpsko nacionalno biće. Nemačke kaznene ekspedicije su postupajući po gore citiranim naređenjima 14. oktobra 1941. godine samo u Kraljevu streljali nekoliko hiljada ljudi, a u Kragujevcu između 19. i 21. oktobra 1941. godine blizu 3.000 ljudi.97 Ovo nisu bile i jedine nemačke represalije zbog gubitaka pretrpljenih tokom ustanka 1941. godine. Tako su Nemci posle napada na Šabac streljali 2.100 građana tog grada i okoline.

Već ovi podaci rečito govore o teškim civilnim žrtvama koje je srpsko stanovništvo na teritoriji pod nemačkom okupacijom trpelo u prvih nekoliko meseci ustanka. Te žrtve se mere u desetinama hiljada streljanih i takve gubitke civilnog stanovništva, za samo mesec dana borbe, bile su nesrazmerno velike u odnosu na zanemarive gubitke koje je pretrpeo neprijatelj. Normalno je da bi svaka razumna i odgovorna državna vlast to ocenila kao tešku ugroženost svog naroda i preduzela mere koje joj stoje na raspolaganju da to spreči ili olakša. Prema tome nemačke represalije su ugrožavale i srpstvo i srpske glave pa poziv za njihovu zaštitu i spasavanje nije bio nikakva „lažna parola“ već nužna potreba.

Taj poziv je uputio Pretsednik Jugoslovenske vlade general Dušan Simović 18. oktobra 1941. godine, par dana posle streljanja u Kraljevu, naredivši pukovniku Mihailoviću preko britanske radio stanice Bi-Bi-Si „da žrtve ne treba da se podnose za male izolovane akcije, da sve snage sačuva za odsudan čas i da njegova borba predstavlja deo zajedničkog savezničkog plana za produžetak rata.“98

Ovo naređenje ponovljeno je 15. novembra 1941. godine i u njemu se između ostalog kaže: „Zahtevamo da se sabotaže...odmah obustave, da se uštede nepotrebne žrtve i uzaludno prolivanje krvi našeg naroda.“99

General Mihailović je bio dužan da izvršava naređenja legalne Vlade i da po njima postupa. On je imao i pravo i dužnost da oružanu borbu svojih jedinica protiv neprijatelja prilagodi novonastaloj situaciji i koliko je moguće zaštiti stanovništvo od okupatorskih represalija. Stoga je njegov postupak da ne preduzima akcije koje ne nanose značajne gubitke okupatoru ali izazivaju njegove nesrazmerno teške represalije bio i legalan i legitiman čin. Saglasno tome, on je imao puno pravo da to traži i od drugih oružanih formacija uključujući i one pod kontrolom Komunističke partije.

Sa druge strane Komunistička partija nije imala ni legalno ni legitimno pravo da oružane akcije protiv okupatora kojima mu nanosi minimalne gubitke izvodi samo u cilju izazivanja masovnih represalija prema civilnom stanovništvu. Ona je još manje imala pravo da ovaj svoj stav nameće generalu Mihailoviću kao legalnom predstavniku Vlade. Konačno, odbijanje generala Mihailovića da se povinuje takvom zahtevu Komunističke partije ni jedan sud ne bi mogao okvalifikovati kao krivično delo jer ni jedna politička stranka ili njena oružana formacija nema zakonsko pravo da određuje strategiju oružane borbe jedne države i da je nameće bilo kom a posebno priznatim organima vlasti. Zato osuda generala Mihailovića je i u ovom delu zasnovana na ideološkim i političkim razlozima.

Ideološke i političke osnove osude zbog „raspirivanje nacionalne i verske mržnje“

General Mihailović je osuđen i za raspirivanje nacionalne i verske mržnje i razdora među narodima Jugoslavije usled čega su njegove „četničke bande izvršile masovne pokolje mslimanskog i hrvatskog stanovništva.“

Jugoslovenska vojska u otadžbini i general Mihailović se borila za ponovno uspostavljanje Jugoslavije sa svim narodima koji su u njoj živeli do okupacije zemlje.

U tom cilju nastojali su da privuku što veći broj pristalica širom zemlje, mada su glavninu njenih snaga činili Srbi. Prema izveštaju vojvode Birčanina o stanju u Dalmaciji: „ Na organizaciji jugoslovenske vojske duž primorja od Dubrovnika do Šibenika i na ostrvima duž naše obale, rade po mojim instrukcijama sledeći jugoslovenski oficiri, Hrvati: artiljerijski major g. Marin Stude, vazduhoplovni kapetan 1 klase g. Krešimir Boras, poručnik bojnog broda 1 klase Branko Sulić, pešadijski kapetan 2 klase g.g. Vojimir Alfirević i Drago Laurić, i intendantski poručnik mornarice g. Mate Armat.“ U pismu se dodaje da na propagandi i organizaciji jugoslovenske vojske na ostrvima od ranije radi po instrukcijama vojvode Birčanina dr. Juraj Arnerić, advokat sa Korčule, vrlo ugledan nacionalni radnik i patriota.“100 Pored njih na visokim položajima u Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini i Ravnogorskom pokretu bili su Hrvati Zvonimir Vučković, Dr. Đura Vilović, Vladimir Predavec, Božo Lakić, Dragoš Dejanović i dr. Inače na grbu Jugoslovenske vojske u otadžbini na kome su dva bela orla na levoj strani se nalazi srpski grb sa četiri ćirilična slova S a na desnoj hrvatska šahovnica.

U Ravnogorskom pokretu i Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini bili su i brojni Muslimani: sudija Mustafa Pašić iz Mostara, doktor Ismet Popovac iz Konjica, Mustaj bega Hadžihuseinović, poručnik Husnija Čengić, Smajo Ćemalović iz Mostara, Mustafa Berberović iz Blagaja, Abid Prguda, Omer Kalajdžić, Muhamed i Abid Mehmedbašić iz Stoca, Mustafa leko iz Blagaja, DŽemal Kršlaković – imama – muderisa iz Konjica, Fehim Musakadić iz Sarajeva, Mustafa Mulalić iz Livna, Muhamed Pandžo, Dr. Mehmed Begović profesor Univerziteta iz Beograda, Smajo Ćemalović iz Mostara, Esad Vehabović iz Bosanske Gradiške, poručnik Omer-beg Čengić, kapetan Husein Rovčanin i drugi.

U Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini bilo je i dosta Slovenaca: njen poverenik za Sloveniju bio je general Ivan Prezelj – Andrej a njegov zamenik general Vladimir Vauhnik, zatim generali Mirko Burja i Milan Prosen, kapetan bojnog broda Anton Klinar – Hren, pukovnik Anton Kokalj – Tonči, generalštabni major Karlo Novak, rezerbni kapetan Hrvoj Maister, potpukovnik Ernest Peterlin – Logar, pukovnik Franc Stropnik, Mirko Bitenc – Triglavski, Josip Dežman, Andrej Grušić – Grčar, Ivan Fregl jedan od članova štaba general Mihailovića, Rudolf Perhinek koji je po narđenju generala Mihailovića radio na organizaciji Jugoslovenske vojske u otadžbini u Crnoj Gori, Jožef Pevac rukovodilac centra veze u Vrhovnoj komandi Franjo Seničar, vođa i instruktor grupe za sabotaže u Prvom Ravnogorskom korpusu. U Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini bio je i Aleksandar Bajt poznati ekonomista kao i olimpijski reprezentativac Leon Štukelj.

Već ove činjenice jasno ukazuju da ni general Mihailović ni Jugoslovenska vojska u otadžbini nisu imali interesa da šire nacionalnu i rasnu netrpeljivost i mržnju te je ovaj deo osude neistinit.

Međutim, i general Mihailović i Jugoslovenska vojska u otadžbini se borila protiv separatističkih pokreta i njihovih oružanih formacija jer im je cilj bio racpad Jugoslavije. To se pre svega odnosi na ustaški pokret koji je bio na vlasti u Nezavisnoj državi Hrvatskoj i koji je pridobio jedan deo muslimanskog stanovništva. Ovaj pokret je vršio represalije protiv srpskog stanovništva koje je štitila Jugoslovenska vojska u otadžbini i zbog toga izazivao opravdanu mržnju srpskog naroda prema njegovim pripadnicima i simpatizerima.

Komunistička partija je u nastojanju da privuče Hrvate i Muslimane u svoje redove vršila propagandu da Jugoslovenska vojska u otadžbini širi nacionalnu i versku mržnju prema Hrvatima i Muslimanima a ne samo prema ustaškom pokretu i njegovim simpatizerima.

Međutim treba dodati da su u borbama vođenim na teritoriji Nezavisne države Hrvatske pripadnici pojedinih jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini iz tih krajeva sprovodili i lične osvete posle gubitaka koje su od ustaškog terora pretrpeli oni i njihovi bližnji. Takvi postupci su svakako za osudu ali je bitno da oni nisu vršeni po naređenju generala Mihailovića niti bili deo strategije Jugoslovenske vojske u otadžbini ili politike Ravnogorskog pokreta.

Ideološki i politički razlozi su rukovodili sud da takve pojave izdignu na nivo strategije Jugoslovenske vojske u otadžbini kako bi se osudio njen komandant general Mihailović.

Ideološke i političke osnove zbog „propagande da nije vreme za borbu“

General Mihailović je osuđen i zbog propagande, zajedno sa Vladom u izgnanstvu nije vreme za borbu protiv okupatora čime je podržavao okupaciju.

O vome je već bilo dovoljno reči ali se na ovom mestu ponaavlja da je jedino Vlada jedne zemlje ovlašćena da odredi vreme, mesto i načine oružanih dejstava protiv neprijatelja i ni jedna politička stranka nema pravo to da radi. General Mihailović kao Načelnik Vrhovne komande i Misnistar vojske, mornarice i vazduhoplovstva je imao i pravo i dužnost da to određuje kao i da o tome upoznaje narod i upozorava sve one koji se toga ne pridržavaju.

Takođe treba imati u vidu da vlada ni jedne druge države niti njen član nije oglašen krivim za podržavanje okupacije jer je propagirala da nije vreme za borbu protiv okupatora. Stoga je i ova osuda zasnovana na ideološkim i političkim razlozima.

Organizovanje terorističkih bandi

Posle vojničkog poraza jedinice Jugoslovenske vojske su razoružavane, njeni pripadnici hapšeni, mučeni i streljani a jedan broj je uspeo da se povuče ka Bosni u želji da nastavi borbu ili, ako to nije moguće, preda se zapadnim saveznicima očekujući čovečan tretman. Većina pripadnika ovih jedinica uništena je u bitkama protiv Narodnooslobodilačke vojske i ustaških snaga. Deo koji je uspeo da se probije na teritoriju pod kontrolom zapadnih Saveznika i njima preda, izručen je Narodnooslobodilačkoj vojsci koja ih je masovno pobila čim je došla do njih. Delovi razbijenih snaga Jugoslovenske vojske u otadžbini i pripadnika Ravnogorskog pokreta su prešli na gerilsku taktiku rata ali su ubrzo od nje odustali ili su otkriveni. Drugi deo se skrivao u želji da sačuva goli život, znajući da bi u slučaju predaje bili ubijeni. To se odnosilo i na generala Mihailovića koji se do 12. marta 1946. godine skrivao bez ikakve veze sa svojim jedinicama i bez ikakve komande ili kontrole nad njima. Shodno tome, organizovanje i priprema jednog dela boraca za gerilsku borbu je legitiman vid rata koji je general Mihailović primenjivao protiv oružanih snaga čiji je jedini cilj bio da pobiju zarobljene protivnike. Sa druge strane, posle poraza i povlačenja iz Jugoslavije, general Mihailović nije imao ni komandu ni kontrolu nad svojim jednicama i pojedincima da bi mogao da usmerava njihove delatnosti. Zbog toga je i ovaj deo osude zasnovan na ideološkim i političkim razlozima.

PRAVNI ASPEKTI ODGOVORNOSTI GENERALA MIHAILOVIĆA:

General Mihailović je strogo gledano povredio međunarodno-pravne norme kada je kao oficir Vojske Kraljevine Jugoslavije odbio da postupi po naređenju i preda se okupacionim snagama. Takođe se može reći da je povredio međunarodno pravo i onda kada se kao oficir vojske koja je prihvatila bezuslovnu kapitulaciju nastavio borbu protiv okupatora i šta više postao organizator te borbe i komandant novoformiranih jedinica. Međutim, imajući prirodu nacističkog režima i legiimnost borbe protiv njega, osim okupatorskih vlasti, ni jedna institucija zbog ovoga ne bi oglasila odgovornim generala Mihailovića.

Vlada Kraljevine Jugoslavije je prihvatila kapitulaciju svojih oružanih snaga sa 17. aprilom 1941. godine, ali odbijanjem da se i sama preda okupatoru, napusti zemlju i pređe na teritoriju Velike Britanije, sile koja je bila u ratu protiv Nemačke i njenih saveznika manifestovala je svoju volju da nastavi borbu protiv okupatora uprkos okupacije njene teritorije i kapitulacije njenih oružanih snaga u zemlji. Već 18. aprila 1941. godine u Atini Vlada je izjavila da nastavlja rat na strani Velike Britanije. Ovu Vladu su kao legalnu i legitimnu priznale i sve države – članice Antihitlerovske koalcije sa izuzetkom Sovjetskog Saveza koji je u vreme pridržavanja Pakta sa Nemačkom, maja 1941. godine konstatovao da Jugoslavija više ne postoji posle čega je jugoslovensko poslanstvo napustilo Moskvu. Posle napada Nemačke, Sovjetski Savez je ponovo priznao Kraljevsku jugoslovensku vladu u izgnanstvu kao legalnu i legitimnu i uspostavio sa njom diplomatske odnose.

Kralj i Vlada u izgnanstvu kao i i njen pretsednik su imali ustavom i zakonima dato ovlašćenje da vrše imenovanje ministara, kao i drugih funkcionera. Ta Vlada je 16. novembra 1941. godine postavila generala Mihailovića za načelnika štaba Vrhovne komande i unapredila ga u čin brigadnog generala. Decembra iste godine, po odluci Vlade, Vrhovna komanda je premeštena iz Kaira u Crnu Goru. Dotadašnji ministar Vojske, Mornarice i Vazduhoplovstva đeneral Bogoljub Ilić je smenjen a na njegovo mesto postavljen đeneral Mihailović. Od 20. januara 1942. godine po odluci Vlade, reorganizovana vojska nosi naziv Jugoslovenska vojska u otadžbini (JVO) mada se pod tim imenom i pre ovog datuma pominje u ovom Zahtevu.

Navedeni akti Vlade su i legalni i legitimni pa je na osnovu njih general Mihailović imao puno pravo da organizuje vojne jedinice u zemlji, komanduje njima i traži od svih drugih građana Jugoslavije da se povinuju njegovim naređenjima.

U tom smislu, general Mihailović je imao pravo i dužnost da čuva ustavni poredak Kraljevine Jugoslavije i vodi borbu protiv svake organizacije i oružane formacije, uključujući KPJ i NOV, kojoj je cilj nasilna promena državnog uređenja zemlje.

Odbijanjem da se stavi pod komandu generala Mihailovića i oružanim akcijama manifestovanim kroz oružane napade na legalne jugoslovenske organe sa ciljem nasilne promene državnog uređenja u zemlji, Komunistička partija i Narodnooslobodilačka vojska kao njena oružana formacija su postale legitiman cilj oružanih akcija Jugoslovenske vojske u otadžbini u istoj meri kao i drugi neprijatelji u zemlji i iz inostranstva.

Kao organ legitimne Vlade, general Mihailović je imao pravo i dužnost da u granicama mogućnosti zaštiti civilno stanovništvo od okupatorskih represalija kao i terora nelegalnih oružanih formacija.

Kao legitimna vojna sila, Jugoslovenska vojska u otadžbini je imala puno pravo da se u toku rata pored oružane, služi i drugim sredstvima borbe uključujući i pregovore i sporazume sa protivnicima. Ona je imala i pravo da se u pregovorima sa protivnikom služi i svim vrstama ratnih lukavstava uključujući i lažna obećanja, kako bi u zamenu ostvarila dobiti koje pomažu ostvarenju njenih ciljeva. Stoga, primirja koja omogućavaju predah u borbi, „legalizacija“ koja omogućava lakši pristup objektima obeleženim za diverzije, sabotaže ili obaveštajnu delatnost, korišćenje kolaboracionista radi izbegavanja zarobljavanja ili hapšenja, nabavke oružja, municije i drugih potreba sa lažnim obećanjem da se neće koristiti protiv okupatora i slično, su legitimne radnje zbog kojih general Mihailović ne može biti krivično odgovoran.

Uticaj savezničkog priznanja Narodnooslobodilačke vojske na pravni položaj Jugoslovenske vojske u otadžbini i odgovornost generala Mihailovića

Okupatorska i kolaboracionistička propaganda napadale su oba pokreta kao neprijatelje srpskog naroda, avanturiste i sluge sovjetskih i britanskih interesa, produženu ruku komunističke, jevrejske i masonske zavere, krivce za masovne represalije okupatora nad srpskim narodom i sl. Njihova propaganda je za diverzije i sabotaže kao i borbe protiv okupatorskih i kolaboracionističkih formacija mnogo češće napadala komuniste nego generala Mihailovića i snage pod njegovom komandom. Uzrok tome leži u Direktivi za gušenje ustaničkog pokreta na okupiranim teritorijama koju je 16. septembra 1941. godine izdao feldmaršal Kajtel, načelnik Vrhovne komande nemačkih oružanih snaga u kojoj se pored ostalog navodi: „Svaki slučaj pobune protiv nemačkog Vermahta, bez obzira na pojedinačne okolnosti, ima se smatrati da potiče od komunista.“101 Sledeći ovu Direktivu nemačka i kolaboracionistička propaganda je najveći broj borbenih akcija protiv svojih snaga tokom okupacije pripisivala komunistima.

Tu propagandu je Komunistička partija koristila priprisujući sebi i Narodnooslobodilačkoj vojsci borbene akcije koje su izvele snage generala Mihailovića. Tako su, uz pomoć okupatorske propagande sebe prikazivali i u zemlji i u inostranstvu kao jedinu snagu koja se bori protiv okupatora i dokaz da se Jugoslovenska vojska u otadžbini uopšte ne bori protiv okupatora već sarađuje sa njim.

Pokret generala Mihailovića uživao je potpunu podršku i pomoć Saveznika. Oni su sve vreme rata imali svoje vojne misije pri njegovom štabu koje su pratile borbene aktivnosti Jugoslovenske vojske u otadžbini. Saveznička pomoć u oružju i municiji je međutim bila vrlo skromna, najvećim delom dostavljana vazdušnim putem. Saveznici su međutim, od početka rata pružali moralnu pomoć i podršku generalu Mihailoviću i njegovim snagama kao legalnim i legitimnim organima Kraljevske jugoslovenske vlade koja je bila na tlu Velike Britanije i sa kojom je general Mihailović komunicirao preko britanskih vojnih službi.

Sredinom 1943. godine situacija počinje da se menja. Naime, Britanci su smatrali da spremnost Komunističke partije da izvodi sabotaže, diverzije i druge akcije protiv okupatora ne vodeći računa o žrtvama i represalijama nad civilnim stanovništvom koje posle toga slede, više koriste njihovoj borbi od strategije generala Mihailovića da oružane akcije prilagodi tako da njeni rezultati budu vredni žrtava koje se podnose. Bez obzira što su takvu strategiju sledile sve političke stranke i oružane formacije u okupiranoj Evropi, u slučaju Jugoslavije ona je morala biti odbačena iz praktičnih razloga. Naime, usmeravanje nemačke vojne sile ka srpskom civilnom stanovništvu olakšavalo je, makar i minimalno, savezničke vojne i civilne žrtve. Kako je ovu jedinstvenu strategiju ponudila politička organizacija iz same Jugoslavije oni su je prihvatili bez obzira na nesrazmerne i teške žrtve koje će domaće stanovništvo trpeti. Oni su imali legitiman osnov za svoj stav jer nisu bili dužni da vode veću brigu o žrtvama i civilnom stanovništvu drugih država od jedne domaće političke partije.

Kako su propali svi pokušaji objedinjavanja Narodnooslobodilačke vojske i Jugoslovenske vojske u otadžbini prihvatili su zahtev Komunističke partije da uskrate dalju pomoć snagama generala Mihailovića a usmere je isključivo snagama pod kontrolom Komunističke partije. Oni su pri tom bili svesni da ova pomoć ujedno znači i socijalističku revoluciju odnosno uspostavljanje „diktature proleterijata“ u Jugoslaviji, ali su to prihvatili ili zato što to odgovara njihovim posleratnim planovima (Sovjetski Savez) ili zato što ih budući društveni poredak u Jugoslaviji nije neposredno ugrožavao (Velika Britanija i SAD). Kako bi opravdali svoj postupak pred svojim javnim bez jasnog otkrivanja svojih interesa preuzeli su kao istinitu propagandu Komunističke partije. Prihvatili su najpre da preko svojih radio-talasa prenose partizansku propagandu o saradnji generala Mihailovića i njegovih komandanta sa okupatorom i kvislinškim formacijama, njegovoj pasivnosti koja proističe iz toga, njegovim napadima na partizanske formacije koje zbog samodbrane ne mogu da se u punoj meri angažuju u borbi protiv okupatora i sl. Zato su krajem 1943. godine na konferenciji u Teheranu Saveznici doneli odluku da pružaju svoju dalju pomoć samo Narodnooslobodilačkoj vojsci. Uključivanjem svojih specijalnih službi (SOE i dr.) koje su istinite, poluistinite i neistinite informacije obrađivali u duhu planirane promene političke strategije, vršili su pritisak na Kralja i Vladu u izgnanstvu da svoju podršku pruži Narodnooslobodilačkoj vojsci uz neiskrena uverevanja da će se u Jugoslaviji posle rata uspostaviti demokratski sistem i da se sa tim saglasilo i vođstvo Komunističke partije. Znajući vrednost obaveza koje preuzima Komunistička partija, Kralj i Vlada su se dugo odupirali ovom pritisku. Međutim, okolnost da su bili na tlu Velike Britanije, pod njenom čvrstom kontrolom uticali su da Kralj počne da popušta ovim zahtevima. Ti pritisci, kao i saveznička bombardovanja Srbije (Beograd, Niš, Leskovac i dr.) praćene minimalnim vojnim a ogromnim civilnim žrtvama, izgleda su imala uticaj na Kralja da najpre imenuje dr Ivana Šubašića za predsednika Vlade a potom prizna Narodnooslobodilačku vojsku za regularnu armiju, smeni generala Mihailovića sa mesta načelnika štaba Jugoslovenske vojske u otadžbini i imenuje Josipa Broza na njegovo mesto.

Postavlja se pitanje da li je i u kojoj meri general Mihailović pravno odgovoran zbog otpora kog je pružao i posle njegovog smenjivanja sa položaja načelnika štaba Vrhovne komande. Imajući u vidu međutim, ciljeve borbe Komunističke partije oličene u likvidaciji svih pripadnika oružanih formacija generala Mihailovića kao i njegovih pristalicai simpatizera, general Mihailović i snage pod njegovom komandom su imale legitimno pravo na samoodbranu. U protivnom bile bi izložene sumarnim pogubljenjima koja su se odigravala odmah po ulasku snaga Narodnooslobodilačke vojske u oslobođene gradove i mesta i koja su nastavljena čak i pošto je završio rat. Dakle general Mihailović i njegove pristalice su imale legitimno pravo da se brane od postupaka kojima bi bili lišeni života iz političkih i ideoloških razloga bez utvrđivanja odgovornosti utvrđene u sudskom pstupku pred nezavisnim i nepristrasnim sudom na osnovu svih relevantnih dokaza uz puno poštovanje svih prava odbrane koje priznaju civilizovane zemlje.

Zločini zbog kojih je osuđen general Mihailović iz ideoloških i političkih razloga bez dokaza o njegovoj individulanoj krivici:

Ogroman broj žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, njihova nacionalna i socijalna struktura i različita politička ubeđenja, a posebno civilnih žrtava, nesumnjivo ukazuju na masovnost zločina koje su tokom rata vršile sve zaraćene. Međutim, donošenje Zakona o izmenama i dopunama Zakona o pravima boraca narodnooslobodičakog rata ukazuje da ti zločini ne mogu biti pripisani ni Narodnooslobodilačkoj vojsci ni Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini ni Ravnogorskom pokretu kao celini jer oni nisu bili cilj ovih organizacija ni najvećeg dela njihovih pripadnika.

To znači da se zločini moraju uz odgovarajuće dokaze pripisati konkretnim pojedincima te da za njih ne mogu odgovarati ove organizacije kao celina. U tom smislu, osuda radnje za koje je oglašen krivim general Mihailović su, sudeći po objavljenom tekstu presude, sumarne da upravo pokazuju ideološke i političke razloge za njegovo lišenje života.

Prvi deo osude oglašava krivim generala Mihailovića i ostalih 23 optuženih, za političku i vojnu saradnju sa okupatorom radi zajedničkog ugušivanja opštenarodnog ustanka i podržavanja okupacije i uspostavljanja režima protiv narodne diktature i nacionalnog ugnjetavanja. Kako je u ovom Zahtevu već govoreno o navodnoj saradnji sa okupatorom i podržavanju okupacije na ovom mestu se o tome neće ponovo govoriti. Međutim, drugi deo ove osude najilustrativnije govori o ideološkim i političkim razlozima na kojima je zasnovana i potpunom odsustvu pravnih razloga. Tako se za generala Mihailovića i ostala 23 optužena navodi da su organizovali, naređivali i izvršavali ili podstrekavali na izvršenje nebrojene zločine nad narodom: ubijanje i predavanje ranjenika okupatoru, masovna ubistva i pokolje, hapšenja, mučenja, odvođenja u koncentracione logore i na prisilni rad u korist okupatora, prinudnu mobilizaciju, paljevine, pljačke i uništavanje javne i privatne imovine, silovanje i druge ratne zločine, usled čega nose odgovornost za smrt i stradanja stotine hiljada ljudi, žena i dece.

Tako proizilazi da je general Mihailović organizovao, naređivao i izvršavao ili podsticao na izvršenje silovanja. Iz presude nije vidljivo kako, gde i kada je general Mihailović organizovao silovanja. Takođe se ne može videti kada je i kome general Mihailović naredio da izvrši silovanje i ko je po naređenju generala Mihailovića silovan. Konačno, kada je i koga to general Mihailović silovao.

Da bi apsurd bio veći, za iste radnje su oglašeni krivim i optuženi kojima se sudilo u odsustvu i koji su ceo rat proveli van Jugoslavije. Tako su primera radi za organizovanje, naređivanje, izvršenje i podstrekavanje na izvršenje silovanja osuđeni: Dr. Slobodan Jovanović, Božidar Purić, Dr. Momčilo Ninčić, Petar Živković, Radoje Knežević, Dr. Milan Gavrilović, Živan Knežević i Konstantin Fotić koji su ceo rat proveli van Jugoslavije i kojima je zbog toga suđeno u odsustvu.

Ovaj deo osude pokazuje očiglednu spremnost sudskog veća da iz ideoloških i političkih razloga osudi gore imenovane funkcionere Kraljevske Vlade čak i za radnje koje očigledno nisu mogli izvršiti. Do ovoga je došlo upravo zato što su ideološki i politički razlozi zahtevali budu prikazani u kriminalnom svetlu u cilju narušavanja njihovog ugleda i političkog uticaja. Krivično delo silovanja je izuzetno pogodno za to jer se ono ne vrši iz ideoloških ili političkih razloga i izaziva opštu moralnu osudu počinilaca posebno kod ženske puplacije. Zbog toga su ideološki i politički razlozi doveli do osude kako generala Mihailovića tako i druge optužene za ovo delo iako je potpuno jasno da ih nisu ni organizovali ni naredili ni izvršili.

Drugi primer: general Mihailović je oglašen krivim za organizovanje, naređivanje i izvršenje prinudne mobilizacije. Mobilizacija je akt kojom državna vlast poziva svoje građane u vojnu službu radi odbrane zemlje. Pravnim propisima određen je krug građana koji je obavezan da se odazove mobilizaciji kao i kazne zbog nepoštovanja ili izbegavanja ove obaveze. Shodno tome, mobilizacija je prinudna u smislu da je njeno izbegavanje kažnjivo. General Mihailović je bio na funkciji načelnika Štaba Vrhovne komande Vojske Kraljevine Jugoslavije a potom i Ministar Vojske Kraljevske jugoslovenske vlade. U tom svojstvu on je imao puno zakonsko pravo da organizuju, naređuje i sprovode mobilizaciju. Ovom osudom međutim, iz ideoloških i političkih razloga kriminalizuje se mobilizacija koju sprovodi Jugoslovenska vojska u otadžbini kao legalna vlast a legalizuje mobilizacija koju sprovodi Komunistička partija preko svojih novoformiranih organa vlasti.

I drugi deo presude koji se odnosi samo na krivicu generala Mihailovića obiluje sličnim primerima. Tako se u presudi navodi da je general Mihailović lično komandovao napadom na jedan vod Valjevskog pratizanskog odreda u selu Planinice avgusta 1941 uprkos sporazumu o uzajamnom nenapadanju, kojom prilikom su dva partizana ubijena, nekoliko ranjenih i nekoliko zarobljeni. Odmah pada u oči da nema imena dva ubijena partizana kao i onih ranjenih i zarobljenih. Međutim, kasnijim istraživanjima ustanovljeno je da je 25. avgusta 1941. godine jedna grupa od 20 partizana iz Kolubarske čete pod komandom Svete Milićevića, došla u ovo selo i tražila od seoskog kmeta da okupi meštane u školskom dvorištu a zatim im saopštila da ima zadatak da mobiliše sve sposobne mladiće koji mogu da nose pušku kao i da prikupi oružje. Kako meštani nisu to prihvatili, ova grupa partizana je zapretila oružjem tražeći da im se predaju skrivene puške i puškomitraljezi. Silom su svima poskidali obuću navodeći da je njima potrebnija jer ratuju. Izdvojili su kmeta jer je bio odgovoran za „sabotažu sela“ batinajući ga i preteći da će izdajnici u buduće proći i gore. Jedan mladić je uspeo da se izdvoji iz ove grupe, otrči do Štaba pukovnika Mihailovića i izvesti o ovom događaju. On je odmah uputio u selo jedan vod od oko 30 ljudi pod komandom narednika Bože Perovića. Usput su sreli dva ranjena seljaka koji su im rekli da su na njih pucali partizani i da se nalaze u školskoj zgradi. Pre polaska pukovnik Mihailović je izdao izričito naređenje da ako i pucaju ne pucaju u njih, pa je vatra otvorena preko krova školske zgrade uz poziv da se predaju. Pošto su se predali pukovnik Mihailović ih je pustio apelujući na njih da idu kući i da nikako ne dozvole da dođe do građanskog rata jer on koristi samo okupatoru.102 Inače valja pomenuti da deset dana ranije, tačnije u noći 14-15 avgusta 1941. godine na Ravnu goru došli partizanski predstavnici Miloš Minić, koji je na suđenju generalu Mihailoviću zastupao optužbu i Dragojlo Dudić gde su od pukovnika Mihailovića mogli videti da on nije bio sklon sklapanju bilo kakvih sporazuma sa komunistima, rekavši im da neće napadati partizane ako oni to ne čine protiv četnika. Zbog toga su isprovocirali događaj u Palninicama kako bi on poslužio kao povod za nove razgovore. I zaista ponovni pokušaj nije uspeo jer su partizani izvršili pljačku sela pa pukovnik Mihailović zbog toga nije hteo sa njima da sklapa bilo kakve sporazume. Da je ova optužba iskonstruisana a reakcija pukovnika Mihailovića opravdana proizilazi iz sleda događaja. Naime, početkom septembra partizani su pokušali sa novim pregovorima u selu Robaje, ali je pukovnik Mihailović odbio da razgovara sa „zločincima, bezumnicima i ološem.“ Pukovnik Mihailović je očigledno ovaj stav zauzeo posle partizanske akcije u Planinicama103.Međutim, pukovnik Mihailović je želeo da sa vođstvom KPJ razgovara o načinima izbegavanja nemačkih represalija nad civilnim stanovništvom dajući nalog pukovniku Pantiću krajem avgusta 1941. godine da uspostavi vezu sa vođstvom KPJ i iznese im uslove JVO i eventualno ugovori sastanak sa Titom. Sastanak je održan 4. septembra 1941. godine u Beogradu i tom prilikom su izneta dva uslova Ravnogorskog pokreta: prvi da se obustave diverzantske akcije i drugi da se sve snage stave pod komandu pukovnika Mihailovića. Dogovor nije postignut pa su razgovori nastavljeni 7. septembra 1941. godine oko objedinjavanja komande pod pukovnikom Mihailovićem i zajedničkim akcijama protiv okupatora. I ovaj sastanak nije dao rezultate ali je odlučeno da se razgovori nastave na terenu.104 Jednom rečju, da je napad u Planinicama izvršen protivno dogovoru o nenapadanju, partizanski predstavnici ne bi insistirali na novim pregovorima jer bi opravdano očekivali da bi svako obećanje pukovnika Mihailovića bilo izigrano. Oni posebno ne bi olako prešli preko teških reči izgovorenih na njihov račun. I konačno njihovo vođstvo ne bi prihvatilo i insistiralo na novim pregovorima sa pukovnikom Mihailovićem ako je samo par dana ranije grubo pogazio prethodni dogovor o nenapadnju. Stoga ove činjenice upućuju na zaključak da nije postojao nikakav prethodni dogovor o nenapadanju između pukovnika Mihailovića i partizana u vreme akcije u selu Planinci te da je partizansko vođstvo bilo svesno ne samo toga već i opravdanosti reakcije pukovnika Mihailovića na njihovu oružanu provokaciju na selo u neposrednoj blizini njegovog Štaba. Zbog toga se i ne navode imena navodno ubijenih, ranjenih i zarobljenih partizana jer bi ona dala mogućnost provere i olakšalo utvrđivanje činjenica da je osuda neistinita i doneta iz ideoloških i političkih razloga.

Drugi primer daje deo presude u kome se navodi da je u vreme ustanka general Mihailović uputio u Beograd delegaciju na čelu sa majorom Aleksandrom Mišićem koja je od 29. avgusta do 5. septembra 1941. godine vodila pregovore sa Nedićem, koja je sa njegovim ovlašćenjem zaključila sporazum da Nedićeva vlada i optuženi Mihailović sarađuju u borbi protiv partizana u cilju njihovog uništenja s tim da Nedić odmah dodeli novčanu pomoć organizaciji optuženog Mihailovića, da Nedić odmah odredi oficira za vezu koji će biti pri štabu optuženog Mihailovića, da Nedić izdejstvuje kod Nemaca da ne gone Mihailovića i njegove četnike i da posle formiranja Nedićevih odreda izvode zajednički operacijski plan za čišćenje Srbije od partizana i da je po ovom dogovoru postupljeno.

Činjenice međutim demantuju ove tvrdnje. Naime, 31. avgusta 1941. godine, dakle dok su se navodni pregovori odvijali, jedinice JVO su napale i zauzele Loznicu iz koje su se Nemci posle borbe povukli. Verovati presudi znači verovati da u jeku pregovora o saradnji JVO napada Nemce i zauzima Loznicu. Ovo bi se moglo protumačiti kao incident da odmah sledećeg dana Jugoslovenska vojska u otadžbini nije napala Banju Koviljču. Borbe u ovom mestu sve do 7. septembra, dakle za sve vreme odvijanja pregovora pa čak i posle njih.105 Presuda skriva ove očite činjenice jer želi da boravak pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini u Beogradu prikaže u iskrivljenom svetlu jer bi osuda o sporazumu o dobijanju vojne pomoći od kolaboracionističke vlasti dok se istovremeno vode oružane borbe i oslobađaju gradovi od okupatora, bi razotkrio neistine na kojima je ova osuda zasnovana. Koliko su ti navodni pregovori i sporazumi imali za temu naoružavanje snaga generala Mihailovića za borbu protiv partizana govori činjenica da je dan posle tog navodnog sporazuma, 6. septembra 1941. godine, general Mihailović izdao naređenje o „opštem napadu na Nemce106“ što je potpuno suprotno navodnom sporazumu. Šta više nepune tri nedelje posle tog navodnog sporazuma JVO 23. septembra napada Šabac vodeći ogorčene borbe sa Nemcima. I kao nagrada za sve to general Nedić je navodno postigao kod nemačkog generala Dankelmana da nemačke snage ne napadaju više JVO jer vode borbe samo protiv komunista. Prema tome, ovim delom presude samo se dokazuje da papir trpi sve. Zdrav razum međutim, ukazuje da je takva osuda mogla da proistekne samo iz ideoloških i političkih razloga koji dozvoljavaju zanemarivanje činjenica i elementarne logike.

Ideja da se general Mihailović osudi za ovo nastala je po svoj prilici nastala je na sledeći način. General Nedić je pod jakim pritiskom srpskih izbeglica iz Nezavisne države Hrvatske i vestima o teroru nad tamošnjim Srbima želeo da oružane akcije Jugoslovenske vojske u otadžbini usmeri na tu teritoriju. Time bi sprčio njene akcije u Srbiji i poštedeo stanovništvo represalija i istovremeno olakšao odbranu srpskog naroda od ustaškog terrora u Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Kako njegova Vlada nije bila suverena da donosi samostalne odluke bio je spreman izgleda, da izvesnu finansijsku pomoć da i bez znanja Nemaca a pomoć u oružju uz njihovo odobrenje lažno prikazujući da će se to oružje koristiti protiv ustaša u Nezavisnoj državi Hrvatskoj jer to Nemci ne bi odobrili. Tokom razgovora predstavnici generala Mihailovića su očigledno tražili i zvaničan predlog u tom smislu pa je 3. septembra 1941. godine general Nedić uputio predlog generalu Mihailoviću da se sa svojim jedinicama uputi u Bosnu kako bi pomogao tamošnjem srpskom življu da se odbrani od ustaškog terora izražavajući spremanost da im u tom slučaju pruži i izvesnu finansijsku pomoć. U tom slučaju, ako bi general Mihailović podneo zahtev za pomoć, general Nedić bi nastojao da mu je pribavi i da bi Mihailovićev poduhvat u Bosni pomogao oružjem i neophodnom opremom onoliko koliko može da pribavi od Nemaca.

Na ovu poruku general Mihailović nikada nije odgovorio pa je Nedić dao drugi predlog: da Mihailović povuče svoje trupe iz područja u kojima su Nedićeve jedinice aktivne protiv partizana, ako već neće sam da deluje protiv njih, ali ova poruka nije stigala do Mihailovića pošto su je uhvatili partizani.107 Tako su idejni tvorci optužbe došli na ideju da spoje sadržinu prve poruke izostavljanjem zahteva generala Nedića da pukovnik Mihailović napusti Srbiju i pređe u Bosnu, radi zaštite tamošnjeg stanovništva od ustaškog terora, te da bi samo za tu svrhu, a ne borbu protiv partizana, general Nedić nastojao da obezbedi novčanu pomoć kao i pomoć u oružju, sa sledećom porukom koja nije ni stigla do pukovnika Mihailovića i sastavivši treću nepostojeću, zasnovanu od istinitih, poluitinitih i neistinitih informacija. Da je to tako, vidi se opet iz činjenice da vođstvo KPJ ne bi pregovaralo sa pukovnikom Mihailovićem o zajedničkoj borbi protiv Nemaca ako zna da je on već sačinio sporazume sa nemačkim okupatorom i generalom Nedićem o zajedničkoj borbi protiv partizana. Organizatori suđenja su znali da pukovnik Mihailović u to vreme nije imao nikakav sporazum sa generalom Nedićem niti obećanja generala Dankelmana da njegove trupe neće biti napadane jer inače ne bi se sa njim i njegovim komandantom Račićem dogovarali oko napada na Šabac koji je izvršen 23. septembra 1941. godine. Sa druge strane, pukovnik Mihailović ne bi uopšte vršio napade na nemačke oružane snage tokom pregovora a pogotovu posle njiha ako je postignut sporazum da ga nemačke snage i snage generala Nedića neće napadati te da će on sa njima voditi borbu protiv partizana.

Treći primer: presuda navodi da se optuženi Mihailović sa saradnicima sastao u selu Divci sa načelnikom štaba nemačkog vojnog zapovednika za Srbiju, oficirom Gestapoa kapetanom dr. Jozefom Matlom i još nekoliko nemačkih oficira. O ovom sastanku optuženi Mihailović je preko engleske obaveštajne službe obavestio radiogramom izbegličku vladu. Ovo je tačno ali je osuda izostavila da je na tom sastanku nemačka strana izričito tražila od generala Mihailovića bezuslovnu predaju svih njegovih jednica i da je general Mihailović to odbio. Ovo je namerno izostavljeno kako presuda ne bi zapala u protivrečnosti i iz nje isplivale očigledne neitine. Naime, da je na ovom mestu rečeno da su Nemci od genrala Mihailovića tražili bezuslovnu predaju njegovih trupa, postalo bi očigledno da su ga gledali kao neprijatelja i da sa njim nisu imali nikakav sporazum o nenapadanju. Još manje bi se verovalo tvrdnji presude da je sa generalom Nedićem dogovorio početkom septembra da vodi borbu samo sa komunistima jer u protivnom Nemci ne bi imali razloga da od njega traže bezuslovnu predaju. Zato i ove činjenice govore da je osuda generala Mihailovića doneta iz ideoloških i političkih razloga.

Iz ideoloških i političkih razloga general Mihailović je osuđen i za ratne zločine. Tako se primera radi u presudi navode brojni zločini zbog kojih je on odgovoran. Zločini se sastoje u ubijanju velikog broja zarobljenih ili ranjenih partizana i njihovih simpatizera, Hrvata, muslimana. Osnovna je karakteristika ovog dela presude da i ona sama ne navodi da je general Mihailović naredio bilo koji od tih zločina. Naime, presuda navodi jedinice JVO koje su navodne zločine izvršile i njihove komandante ali ne i generala Mihailovića. Međutim, u prvom delu presude se navodi da je general Mihailović organizovao, naredio, izvršio ili podstrekao da se izvrše ti zločini, a da u samoj presudi ne stoji ni jedan slučaj u kome je general Mihailović organizovao neko ubistvo, naredio ga ili izvršio.

Iz toga proizilazi da je general Mihailović lišen života ne zato što je organizovao, naredio, izvršio ili podstrekao na izvršenje navedenih zločina već zato što je bio vrhovni komandant pojedinaca koji su ih navodno izvršili. Prednje ukazuje na nedopustivu primenu pravila kolektivne odgovornosti u krivičnom pravu. Naime, osnovni princip krivične odgovornosti je da je ona individualna i da pojedinac za ratni zločin odgovara samo za radnje koje je izvršio ili propustio da izvrši sa određenim stepenom svesti i htenja. U ovom slučaju presuda navodi zločine koje su izvršili drugi imenovani ili neimenovani pojedinci koji su navodno bili pod komandom određenih komandanata a generala Mihailovića osuđuje za te zločine samo zato što im je bio vrhovni komandant bez obzira što ih nije naredio, organizovao, izvršio ili podstrekao.

Komandant po pravilu može odgovarati za propuste u komandovanju mada general Mihailović zbog toga nije osuđen, međutim i ovaj novouspostavljeni vid odgovornosti je moguć samo ako se radi o neposrednoj podređenosti između izvršioca i komandanta. To znači da Vrhovni komandant ne može odgovarati za svaki zločin koji izvrši neki vojnik, već se ta odgovornost locira prvenstveno na neposredne starešine tog vojnika. U protivnom bi šefovi država i vrhovni komandanti masovno bili suđeni za svaki zločin koji bi vojnik iz sastava njihovih oružanih snaga izvršio, što nikada i nigde nije primenjeno.

Pored toga, ovaj deo presude je karakterističan sa visoko numerički izraženim brojem žrtava i navođenjem minimalnog broja imena tih žrtava. To onemogućava odbrani da proveri da li su imenovane žrtve zaista brojčano tačno prikazane, gde su kada i pod kojim okolnostima stradali, ko ih je ubio, kojoj su oružanoj formaciji pripadali odnosno da li su bili civili. U suprotnom broj žrtava, mesto, vreme i okolnosti njihovog stradanja je prepušteno ideološkim i političkim potrebama vlasti. Upravo zbog toga odbrana generala Mihailovića nije imala ni dovoljno informacija koje bi mogla proveriti i ponuditi eventualne suprotne dokaze. Primera radi: od 25.000 pripadnika muslimanske veroispovesti koje su četnici navodno zaklali avgusta 1942. godine ni jedno ime nije navedeno, od navodno ubijenih 900 Hrvata navodno ubijenih u septembru 1942. godine ni jedno ime nije navedeno, od navodno pobijenih 2.500 Muslimana i Hrvata oktobra 1942. godine među kojima je bilo žena, dece i staraca, ni jedno ime nije navedeno, od 400 muškaraca i oko 1.000 žena i dece koje su četnici navodno ubili januara 1943. godine u bjelopoljskom srezu nije navedeno ni jedno ime, od navodno ubijenih 1.200 muškaraca i 8.000 staraca koje su navodno ubili četnici februara 1943. godine u pljevaljskom, čajničkom i fočanskom srezu nije navedeno ni jedno ime itd.

Šta više general Mihailović je osuđen i zbog toga što su pojedinci i jedinice pod njegovom komandom zapalile čitava sela a da u velikom broju slučajeva imena tih sela nisu ni pomenuta. Tako avgusta 1942. godine kada su navodno zaklali 25.000 pripadnika muslimanske veroisposvesti od kojih ni jedno jedino ime nije pomenuto, presuda navodi da su „sela popalili“ ne govoreći koliko je tih sela i koja su. Isto se odnosi na na oktobar 1942. kada su četnici navodno pobili 2.500 Muslimana i Hrvata da su „veliki broj sela popalili“, bez navođenja imena tih sela itd.

Jedini zločin naveden u presudi koji je navodno izvršio general Mihailović je naređenje koje je 14. novembra 1941. godine navodno izdao svom komandantu Tešmanoviću da preda 365 zarobljenih partizana Srpskoj državnoj straži odnosnu Jovanu Škavi koji ih je predao Nemcima koji su 270 streljali a ostale odveli u logore. Jovan Škava je bio pod komandom Koste Pećanca koji je na prevaru preuzeo zarobljene partizane i za novac ih preda Nemcima o čemu se hvalio pred brojnim svedocima. Ni jednog od tih svedoka sud nije saslušao. Inače pomenuti Jovan Škava je izdao Nemcima gde se krije Mihailović pa je u operaciji nemačkih snaga protiv njega decembra 1941. godine general Mihailović jedva uspeo da izbegne zarobljavanje, o čemu je već napisano u ovom Zahtevu. Inače, general Mihailović je o tome izvestio Vladu u Londonu tražeći da se zbog toga javno žigošu kao narodni izdajnici Jovan Škava samozvani vojvoda Kolubarski i još dve osobe, svi saradnici Koste Pećanca kao i da se liše svih vojničkih zvanja.108 Nove socijalističke vlasti su uhapsile Jovana Škavu i osudile na vremensku kaznu za ovaj zločin, i on se pojavio kao svedok na suđenju protiv generala Mihailovića.109 Inače kredibilitet svedočenja protiv generala Mihailovića najbolje ilustruje slučaj Milenka Jovanovića koji je izjavio kako su ljudi generala Mihailovića ubili četiri američka pilota koji su prinudno sleteli dajući njihova imena. Optužba je međutim, pogrešno verovala da će ova činjenica promaći kao dokazana. Međutim, tri dana kasnije, sva četvorica pilota su poslala pismo advokatu generala Mihailovića, Dragiću Joksimoviću da su se sva četvorica vratili u SAD i da su spremni da svedoče u procesu protiv generala Mihailovića. Sud je to odbio jer se takva svedočenja ne bi uklopila u zamišljenu koncepciju javnog suđenja otkrivši istovremeno ideološke i političke razloge osude generala Mihailovića na lišenje života.

Na ovom mestu valja pomenuti inkriminacije koje se sastoje u presudama koje su tokom rata vojni sudovi donosili saglasno ratnim zakonima Kraljevine Jugoslavije. Naime, dobivši status legalne vojske Jugoslovenska vojska u otadžbini je imala puno pravo da obzirom na ratno stanje vrši mobilizaciju kao i kažnjavae svih prekršaja vojne discipline. Njeni sudovi su imali puno pravo da donose presude o krivicama njenih pripadnika kao i protivnika koji se u ratu ogreše o ratne zakone Kraljevine Jugoslavije. Da bi iz ideoloških i političkih razloga lišili života i generala Mihailovića i sudije tih sudova, vlasti su posle rata donele odredbu kojom se inkriminiše kao krivično delo protiv naroda i države osuđivanje na smrtne kazne i njihovo izvršenje ili hapšenje stanovništva Jugoslavije.110 Tako je kao ratni zločin inkriminisano primera radi hapšenje dezertera, diverzanata, terorista i slično bez obzira na njihovu delatnost samo ako se okarakterišu kao „stanovništvo Jugoslavije“.

Odusustvo kredibiliteta demokratske javnosti u sudski proces protiv generala Mihailovića:

Da će proces generalu Mihailoviću biti održan bez poštovanja pravno priznatih civilizacijskih standarda znale su vrlo dobro i zemlje saveznice koje su iz svojih interesa pomogle nasilan dolazak na vlast Komunističke partije Jugoslavije. Tako u pismu objavljenom u listu „Reynold News“ 19. maja 1946. godine, nekoliko nedelja pre početka suđenja, Vinston Čerčil britanski ratni premijer koji se smatra ključnom osobom koja je podržala Komunističku partiju u njenoj ratnoj strategiji, napisao je da nema simpatija prema komunistima i kripto-komunistima koje hoće da uskrate generalu Mihailoviću pravo na pošteno suđenje.111

To se i manifestovalo u odbijanju britanskih i američkih vlasti da jugoslovenskim vlastima izruče optužene koje je optužnica teretila za navodno najteže ratne zločine i izdaju čak i savezničke stvari. Tako dr Slobodan Jovanović, Božidar Purić, dr Momčilo Ninčić, Petar Živković, Radoje Knežević, dr Milan Gavrilović, Živan Knežević i Konstantin Fotić ne samo što nisu izručeni novim jugoslovenskim vlastima već im je dat politički azil u Velikoj Britaniji i SAD. To vrlo jasno govori da su ove zemlje, inače odlično obaveštene o ratnim događanjima, odlično znali da je optužnica u odlučnim delovim zasnovana na neistinama i poluistinama i da će presuda iz ideoloških i političkih razloga verno odraziti te neistine i poluistine. Iz tog razloga, neželeći da saučestvuju u planiranom lišenju života optuženih uradili su ono što su u tom trenutku mogli. Nisu odobrili izručenje optuženih koji su se nalazili na njihovoj teritoriji.

Da je procena generala Mihailovića bila osnovana proizilazi iz utiska koje je suđenje ostavilo na svetsko javno mnjenje. Tako je 1947. godine u Velikoj Britaniji objavljena reakcija svetskog javnog mnjenja na sudski proces protiv generala Mihailovića.112 Na stotinak stranica objavljeni su izvodi iz američke, argentinske, belgijske, britanske, kanadske, holandske, egipatske, francuske, nemačke, grčke, irske, palestinske, poljske, portugalske, rumunske, španske, švedske, švajcarske, sirijske, turske, urugvajske i ruske emigrantske štampe o pogubljenju generala Mihailovića i sudskom procesu koji mu je prethodio.

Najsažetiji stav svetskog javnog mnjenja o tom suđenju dao je kardinal Grifin na godišnjoj skupštini Društva Svete Bogorodice u Londonu 23. jula 1946. godine rekavši: „Nedavno suđenje generalu Mihailoviću dolazi kao težak udarac narodu ove zemlje. General je proglašen krivim. Sudija je postao tužilac a optuženom je uskraćena pravedna odbrana. Ponašanje publike u sudu podsećalo je na rulju rimskih pagana u Koloseumu razdraganu ubijanjem ranih Hrišćana.“

Odsustvo kredibiliteta demokratske javnosti u osudu generala Mihailovića:

Osudu generala Mihailovića za navodnu izdaju i kolaboraciju sa neprijateljem podržavaju njegovi ratni poliički protivnici i njihovi sledbenici. Za njih je dovoljan dokaz da su on i njegovi komandanti ikada razgovarali sa neprijateljem i sklapali bilo kakve dogovore. Neulaženje u suštinu tih pregovora a posebno izvršenje dogovora je poslednja brana legitimnosti osude generala Mihailovića. Takođe sama činjenica da vodio borbu protiv Narodnooslobodilačke vojske, bez obzira što je njeno vođstvo koristilo rat da izvrši nasilnu promenu vlasti i uvede diktaturu, treba druga je brana za održavanje legitimnosti ove osude.

Međutim, činjenice i dokazi o borbama koje je general Mihailović tokom celog rata vodio protiv okupacijskih i kolaboracionističkih snaga, uprkos pregovora i sporazuma koje je iz taktičkih razloga zaključivao, te borba protiv Narodnooslobodilačke vojske iz isključivog razloga sprečavanja da nasilnim putem osvoji posleratnu vlast i uspostavi diktaturu, doveli su do generalno prihvaćenog stava da su Jugoslovenska vojska u otadžbini i Ravnogorski pokret bili oslobodilačke snage koje su se tokom Drugog svetskog rata borile protiv okupatora. Istovremena borba u građanskom ratu protiv Komunističke partije i Narodnooslobodilačke vojske kao njene formacije ne može da promeni tu činjenicu. Konačno, sami pregovori kao deo ratnog lukavstva vođeni u cilju dobijanja taktičkih pogodnosti, koje je koristila i Komunistička partija, takođe ne mogu da promene ovu činjenicu.

To je bio razlog što je Narodna Skupština Repblike Srbije kao najviši organ vlasti u Republici Srbiji odlučio da pripadnicima Ravnogorskog pokreta i borcima Jugoslovenske vojske u otadžbini prizna status boraca Narodnooslobodilačkog rata.

Kako je general Mihailović bio na čelu obe ovih organizacija i najzaslužniji za njihov rad logično je da se njegova delatnost mora tretirati u istom svetlu i odbaciti njegova osuda zasnovana na ideološkim i političkim razlozima.

Kada je reč o kredibilitetu osude generala Mihailovića, treba dodati da je Pretsednik SAD Truman 29. marta 1948. godine, na predlog generala Ajzenhauera, glavnokomandujućeg Savezničkih snaga u Evropi i kasnijeg Pretsednika SAD, dodelio generalu Mihailoviću najviše odlikovanje koje se daje stranim državljanima (Legion of merit) Legiju zaslužnih, što jasno govori da su SAD dobro znale da je osuda generala Mihailovića za izdaju i navodnu političku i vojnu saradnju sa okupatorom zasnovana na ideološkim i političkim razlozima a ne na stvarnim činjenicama.

Zbog svega napred izloženog,

P R E D L A Ž E M O

Da veće Okružnog suda u Beogradu utvrdi na osnovu čl. 5. Zakona o rehabilitaciji da je pravnosnažnom presudom Vrhovnog suda Federativne Narodne Republike Jugoslavije - Vojnog veća od 15. jula 1946. godine, u delu u kome je, oglašen krivim opt. Dragoljub – Draža Mihailović, za krivično delo izdaje i ratnih zločina iz člana 3, 4 i 6 Zakona o krivičnim delima protiv naroda i države i osuđen na kaznu smrti streljanjem, gubitak političkih i pojedinih građanskih prava i konfiskaciju celokupne imovine ništava od dana donošenja i da su ništave sve njene pravne posledice uključujući i kaznu konfiskacije imovine.

Beograd, 8.1.2009.