Kosovo i Metohija kao državni kondominijum Srbije i Albanije

Uvod

U ovom članku u obliku nacrta biće iznesen jedan od prijedloga za rješavanje kosovsko-metohijskog „problema“. Prijedlog se bazira na uspostavljanju državnog kondominijuma na teritoriji Kosova i Metohije između Srbije i Albanije. Time bi se omogućio dijeljeni suverenitet na datoj teritoriji, što bi po mišljenju autora moglo da obezbjedi trajni kompromis koji bi zadovoljio i Srbe i Albance, ali i omogućio uspostavljanje stabilnog okvira za jačanje regionalne saradnje i smanjivanje uticaja stranih faktora koji tradicionalno potpiruju neprijateljstva među balkanskim narodima. U članku će biti dat i kratak pregled argumentacije u vezi sa prijedlogom. Dodatno biće uključena kraća analiza prilika i mogućih posledica odnosno alternativnih varijanti na terenu.

Napomene radi, vjerovatno je pretenciozno i ambiciozno reći „prijedlog za rješenje kosovskog problema“. Ipak, uzevši u obzir težinu stanja u kojem se srpski narod danas nalazi te neorganizovan ili neefikasan pristup dosadašnjih srpskih vlasti, odlučio sam se da napišem ovaj članak i objavim ga na NSPM kako bih doprineo intenziviranju diskusije o ovom značajnom pitanju.

Dosadašnja razmatranja

Posmatrajući temu u vezi sa kondominijumom, do sada nisam naišao na druge slične radove, osim članka[1] Slobodana Antonića objavljenog u NSPM-y 2007. godine. U Antonićevom razmatranju govori se o kondominijumu između Srbije i Evropske unije. Inspiracija za ideju, po Antonićevim riječima, potekla je od Dušana Prorokovića, sekretara u Ministarstvu za Kosovo i Metohiju. Originalni prijedlog bazira se na nekoj vrsti kondominijuma između Srbije i Kosova, dok se Antonić osvrće na varijantu kondominijuma EU-Srbija. Sa moje strane, argumenti koji su protiv tog prijedloga mogu se svrstati u više grupa.

Prvo, Evropska unija (ili njene vodeće članice) je akter koji je učestvovao aktivno u propagandi i agresiji protiv Srba prethodnih decenija u kontinuitetu. Moglo bi se reći i da pojedine članice EU održavaju viševjekovni kontinuitet politike čiji je cilj suzbijanje i uništenje države Srba. Nedavni događaji[2] i ranije iskustvo[3] nam sugerišu da EU nije pouzdan partner za pregovore i ugovore i da se od njih ne može očekivati pravedan tretman, posebno zbog toga što kao strana imaju neproporcionalno jači kapacitet i instrumente za nametanje volje.

Dodatno je potrebno da uzmemo u obzir i nestalnost političkog ustrojstva EU, tj. promjene koje se postepeno i na duži rok sprovode u cilju smanjivanja suvereniteta pojedinih država članica i jačanja uticaja većih država, centralnih tijela EU ili pojedinih neformalnih grupa. Kakav bi status kondominijuma bio jednog dana kada se uspostave nove promjene Ustava EU? Koliki bi mogao biti udio Srbije u donošenju te odluke?

Drugi argument protiv ovog prijedloga je neizvjesnost ulaska u EU. Članstvo u EU može doći na red za 10 ili 20 godina, a možda i nikada. Stavljanje Kosova pod suverenitet EU može nam napraviti dalje probleme i neizvjesnosti u vezi sa ulaskom u EU. Na primjer, šta bi se desilo da Srbija u jednom momentu zastane na tom putu i prekine pregovore sa EU? Kakav bi onda bio status Kosova kao kondominijuma Srbije i EU? Kako bi se sama činjenica da je Kosovo pod tim pravnim statusom odnosila na dalje pregovore Srbije i EU, ne bi li to mogao biti još jedan neiscrpan izvor uslovljavanja i ucjena? Ko bi bio garant i arbitar kod sprovođenja dogovora između Srbije i EU?

Treći argument protiv ovog prijedloga tiče se samog direktnog suvereniteta EU. Ovim prijedlogom teritorija bi se stavila direktno pod kontrolu EU (doduše, djeljenu sa drugom državom). To bi otvorilo niz novih mogućnosti i varijanti raspleta. Da li bi se slično rješenje moglo primjeniti i na druge problematične teritorije u EU? Da li bi EU elita mogla iskoristiti ugovor i time vremenom preuzeti dijeljenu, a zatim i potpunu kontrolu nad dijelovima drugih država? Da li bi ovo mogao biti uvod u cjepkanje nacionalnih država u Evropi? Kako bi se sve to odrazilo na sistem odlučivanja, ako bismo u EU imali suverene države i teritorije direktno pod suverenitetom EU?

Regionalna saradnja

U (novijoj) istoriji uspostavljanje čvrstih i stabilnih veza sa okolnim državama nije bio prioritet, a u nekim slučajevima ni realna mogućnost za srpsku spoljnu politiku. Sa pojedinim državama u različitim istorijskim trenucima imali smo problematične odnose. Neke od njih imaju ambiciju da uzmu srpske teritorije, ili njihovi privrednici da kontrolišu dio srpske ekonomije. Činjenica je da nam ni ekonomski odnosi, ni kulturna ni obrazovna saradnja sa komšilukom nisu jača strana, iako baš tu iz više razloga postoje dobri potencijali za razvoj i to na našu korist. Zbog toga bi vjerovatno jedna od vodilja za srpsku diplomatiju u budućnosti trebala da ide više u smjeru obližnjih zemalja[4], i zemalja sa kojima imamo zajedničke kulturne korijene i uporedivu ekonomiju.

Ipak suština ove male digresije nije bila kritika srpske diplomatije već skretanje pažnje na to da je Srbija već dugo vremena sa Albanijom u lošim odnosima. Kome to odgovara? To najviše odgovara zemljama poput Velike Britanije, koja je oduvijek imala težnju da sputa a zatim i uništi srpsku državnost i pristup resursima. Iza više spletki u bližoj prošlosti stajala je upravo Velika Britanija. Nama nije u interesu da sa našim južnim susjedom imamo polufunkcionalne diplomatske odnose i privrednu saradnju čiji se najdalji dometi mogu opisati kao šverc i krijumčarenje.

U Albaniji postoji jedan broj Srba o kojima Srbija očigledno ne vodi računa, a nije na odmet ni imati na umu da je tamo jedan dio stanovništva pravoslavne vjeroispovjesti. Albanija je geografski naslonjena na Srbiju na putu u ostatak Evrope, nalazi se na niskom nivou tehnološkog razvoja i ne može se posebno pohvaliti sirovinskim i industrijskim bogatstvom. Kao takva, mogla bi da bude dobar kandidat za ekonomsko povezivanje sa Srbijom, te mjesto za plasiranje srpskih tehnologija, iskustava i finalnih proizvoda.

Istorijski kompromis

Da bismo mogli da pričamo o kompromisu, potrebno je prvo da imamo definisane minimalne interese srpske strane. Koja je to donja crta koja određuje interese Srbije odnosno srpskog naroda? Da li je ta crta određena, da li su srpska skupština i narod imali mogućnost da iskažu svoje mišljenje? Da li su srpske institucije[5], naučna i stručna javnost, i sve druge strane kojih se to tiče, dali svoje mišljenje po pitanju minimalnih uslova koje bi jedan kompromis sa Albancima morao da sadrži?

Mišljenja sam da pitanja poput ovog ne mogu da budu tretirana iza zatvorenih vrata a posebno ne da se o njima bez mandata naroda pregovara u stranim ambasadama ili na kanabetu Ketrin Ešton. Još gore, da aktuelna vlast druge entitete, npr. Republiku Srpsku, koristi kao ulog u pregovorima i kockanju.

Ono što trenutna vlast radi godinama (deceniju) je i nečinjenje odnosno svjesno manipulisanje glasačkim tijelom i prećutno i djelatno saučesništvo u obezbjeđivanju uslova da se Srbija dovede pred svršen čin i na kraju prihvati nametnuto rješenje. Kao što im narod nije dao mandat da pregovaraju o nezavisnosti pokrajine, tako im nije dao ni mandat da svojim nečinjenjem i pasivno-mlakom odbranom učestvuju u oblikovanju konačnog rješenja mimo interesa Srbije.

Dalje, što se tiče Kosova tu Srbija u principu nema šta da pregovara sa Evropskom Unijom. Na Kosmetu žive Albanci a ne neki izmišljeni Evropljani i Srbija treba da pregovara i gradi kompromis sa albanskim narodom; problem u srpsko-albanskim odnosima traje vijekovima, postojao je i prije EU i zbog toga bi trebao da bude riješen direktnim dogovorom među tim stranama bez uplitanja ostalih elemenata kao što su EU-geopolitičke ambicije ili proces pridruživanja koji ionako nije ni počeo.

Srbi, Albanci, Evropljani

Albanija je zemlja koja očigledno ima pretenzije na Kosovo i Metohiju. Stavljanje te oblasti pod kontrolu Albanije bio bi jedan od koraka koji bi svakako usledio u narednom periodu, nakon konsolidovanja kosovske nezavisnosti. Oni u tome ne žure; vrijeme radi za njih.

Sa druge strane, sasvim je jasan dio argumentacije Srbije da je Kosovo naša zemlja i da mi na nju polažemo pravo po više osnova. Jasna je i činjenica da je albanska većina na Kosovu uspostavljena nepravednim sredstvima koja uključuju nasilje, ubistva, mučenja, protjerivanja, krađu i na kraju i oružano zauzimanje pokrajine organizovano od strane zapadnih mentora. Na žalost, srpske vlasti u proteklim decenijama, a bilo je više garnitura, nisu uspjele da pronađu efikasan način za rješavanje narastajućih problema pokrajine. Nije svrsishodno u ovom tekstu ulaziti u detalje tih pokušaja, dovoljno je samo primjetiti da su unutrašnja slabost i spoljni faktor učinili svoje tako da faktičko stanje nije po volji Srbije, a i teško da se može promjeniti bez odlučnog zaokreta. Stoji i pitanje da li današnja Srbija uopšte ima potencijal da se bavi sa pokrajinom, kada su proteklih 10 (ili 20) godina potpuno izgubljene i promašene i na planu uže Srbije, bez suštinskog napretka.

Naš ključni problem danas nisu teritorije, ili zemlja – iako je činjenica da su nam upravo teritorije nasilno i nepravedno oduzete. Naš suštinski problem danas nije ni pitanje pristupa EU – jer to je već postala sekundarna tema, posebno imajući u vidu vremenske okvire koji su sada aktuelni i nedavne događaje u EU.

Goruće ili vrlo prioritetno pitanje Srbije danas je uspostavljanje normalnog i pravednog poretka, i to uspostavljanje pravne države, ekonomski održivog sistema i rješavanje pitanja nataliteta odnosno u širem kontekstu stvaranje održivog pravnog, ekonomskog i političkog sistema. Alternativa tome je jednostavno nestanak, i u današnjim surovim okolnostima konkurencije i zgusnutog toka istorije nemamo puno vremena za djelovanje.

S tim u vezi imamo Srbiju, kao državu koja po pravu, zakonu i istoriji polaže pravo na Kosmet, i Albance, ili njihovu matičnu državu Albaniju, koji su višedecenijskim aktivnim radom dostigli kritičnu tačku većine stanovništva i time zaposjeli pokrajinu. Činjenica je danas da ti Albanci ne žele da se vrate pod vlast Srbije, a budimo iskreni i priznajmo ni da Srbija ne želi 1-2 miliona nelojalnih građana, sa visokim priraštajem, koji mogu da žive, razmnožavaju se i šire u za srpske mlađe naraštaje neprihvatljivim uslovima. U takvim okolnostima, gdje se vitalna i opadajuća populacija susreću, samo je pitanje vremena kada će vitalniji dio nadvladati i preuzeti kontrolu.

Imajući u vidu veličinu problema, činjenicu da je pokrajina već zaposjednuta od NATO trupa, priznata kao nezavisna država od određenog broja zemalja, da je Srbija danas slabija nego prije 10 godina, da imamo širok kvislinški front u Srbiji i praktično nepostojeću (neuočljivu) nacionalnu elitu, ali i da se na Kosmetu na kraju krajeva nalazi 1-2 miliona ljudi čije prisustvo i prava se ne mogu tek tako ignorisati, dolazi se do zaključka da bi za istinski kompromis zaista trebalo smisliti veoma kreativno rješenje koje bi zadovoljilo kosovske Albance a sa druge strane dugoročno[6] osiguralo interese Srbije na toj teritoriji i omogućilo normalan život i povratak srpskog stanovništva.

Zbog toga mislim da bi podjela suvereniteta nad Kosovom i Metohijom između Srbije i Albanije mogla biti jedna od početnih tačaka u pravljenju istorijskog kompromisa između ova dva naroda. Taj kompromis ima kapacitet da bude kraćeg, privremenog karaktera, a mogao bi da bude i rješenje na duži rok.

Podjeljeni suverenitet?

Ukoliko bi se Kosovo proglasilo kondominijumom Srbije i Albanije, time bi nastupila pravna situacija da je teritorija istovremeno pod suverenitetom obe države. Međutim, to bi značilo i da Kosovo kao teritorija ne bi imalo poseban međunarodni subjektivitet ili status, niti bi se na osnovu statusa kondominijuma u budućnosti nešto slično moglo izvesti. Time bi se nadalje isključile ideje o „kosovarskoj naciji“ i priznalo ono što je realnost, a to je da su Srbi i Albanci, državljani Srbije i državljani Albanije, suprotstavljeni u zajedničkom životu i polaganju prava na tu teritoriju (sa kojeg god aspekta to bilo posmatrano).

Albanci na Kosmetu bi mogli da imaju državljanstvo Albanije, a Srbi državljanstvo Srbije. I srpska i albanska vojska bi mogle da imaju fizičko prisustvo u oblasti. Srbi bi mogli da imaju svoje zakone i svoje institucije u enklavama, Albanci svoje. Sama oblast bi mogla da ima određen nivo autonomije, gdje bi se značajan dio poreza vraćao nazad lokalnim vlastima, visoko decentralizovanim.

Ipak, ono što bi sa naše strane bilo značajno je da Kosovo kao takvo ne bi imalo međunarodni subjektivitet i da bi ga na tom nivou predstavljale Srbija i Albanija. Predstavljanje može da bude riješeno na više načina – da li konsenzusom, raspodjelom nadležnosti, ili kombinovano. Pojedini elementi međunarodne saradnje mogli bi da budu potpuno isključeni, kao na primjer stacioniranje stranih vojnih snaga.

Ukratko, ovim modelom Srbi bi zadržali formalnu kontrolu nad oblašću, srpske institucije bi vodile računa o srpskim građanima, kulturnoj baštini i resursima, ali bi i Albanci imali sve te mogućnosti sa strane svojih institucija. Ono što je bitno naglasiti je da bi se srpsko stanovništvo ne samo zaštitilo, već bi samim prisustvom srpske države postojao realan potencijal da se područje i zajednica u dugoročnom smislu unaprijede i razviju. Svim drugim modelima koji bi podrazumjevali neki oblik autonomije Srba u okviru nezavisnog Kosova čak i osnovni opstanak zajednice je u dugoročnom smislu ugrožen i neizvjestan.

U nastavku teksta biće izdvojena pojedina pitanja i prikazani načini na koje bi se ona mogla riješiti. Sama tema kondominijuma se može postaviti veoma široko u pogledu pojedinačnih rješenja tako da je uloga izdvojenih i iznesenih prijedloga više na strani rasvjetljavanja i pojašnjavanja potencijala prijedloga.

Raspolaganje imovinom

Po pitanju imovine mogle bi da se vode dve izdvojene evidencije – od strane Albanije i od strane Srbije. Evidencije bi u početku bile usaglašene i nadležnosti podjeljene. Evidencija, prepis itd. imovine srpskih građana, preduzeća i organizacija bi bila u nadležnosti srpske institucije, i analogno bi važilo za albanske institucije. Razmjena podataka među agencijama vršila bi se odgovarajućim protokolom i informacionim sistemom koji bi garantovao integritet informacija i onemogućio zloupotrebe.

U početku bi se vjerovatno uveo moratorijum na raspolaganje imovinom i to u smislu prodaje, npr. transfera među zajednicama, kako bi se izvršila prevencija iznuđene prodaje. U tom smislu mogla bi se izvršiti i revizija postojećih ugovora o prodaji imovine, na sličan način kako je to vršeno u drugim bivšim jugoslovenskim republikama, nakon rata[7].

Državnom imovinom, tj. imovinom države Srbije, a sada uzurpiranom od strane tzv. kosovskih institucija, moglo bi da se upravlja po više modela. Jedan od modela mogao bi da bude dijeljeno vlasništvo, gdje bi se u procentualnim odnosima raspolagalo državnom imovinom. Nadležno bi bilo koordinaciono tijelo gdje bi Srbija i Albanija imenovale predstavnike, proporcionalno procentualnom udjelu.

Drugi model mogao bi da bude podjela imovine po nadležnostima, gdje bi Srbija direktno upravljala imovinom na jednom dijelu teritorije, ili izdvojenim imovinskim jedinicama, a Albanija drugim. Treći model bi se mogao izvesti iz kombinacije ova dva modela, odnosno uvođenjem sistema akcija, gdje bi se vremenom udjeli u pojedinim oblastima ili jedinicama mogli razmjenjivati između srpskih i albanskih vlasti. Tako bismo imali npr. izdvojene dijelove šuma ili jedinice elektroprivrede kojima bi upravljale odvojeno albanske i srpske šume. Naravno, ovo bi se sve odnosilo na imovinu koja nije planirana za privatizaciju. Za imovinu koja je u postupku privatizacije, prihod bi se dijelio proporcionalno između Albanije i Srbije.

Bezbjednost; vojska, policija, sudstvo

Bezbjednost teritorije garantovale bi dvije države potpisnice, na osnovu posebnog i detaljnog ugovora. Teritorija Kosmeta bi mogla da bude potpuno demilitarizovana, a mogla bi da ima i posebne oblasti izvan naseljenih mjesta u kojima bi bile stacionirane oružane snage. U sklopu navedenog ugovora poželjno bi bilo dogovoriti buduće isključenje teritorije Kosmeta iz bilo kakvih planova koji se odnose na vojne paktove, stacioniranje stranih vojnih snaga i sl. i u tom smislu teritorija bi se posmatrala kao izdvojena cjelina na koju se eventualni sporazumi uključenih država ne bi odnosili (međunarodna vojna neutralnost).

Komunikacija, odnosi, nadležnosti i ostala pitanja između srpskih i albanskih snaga bi se uredili posebnim protokolom, isto kao i transport vojnih snaga, skladištenje sredstava, nadzor granice i sl. Kao rezultat ovog dogovora imali bismo priliku za povratak srpske vojske na Kosmet i mogućnost da buduće generacije srpskih mladića služe vojni rok na Kosmetu. Time bi se i stanovništvu koje živi na tom području dala značajna doza povjerenja i sigurnosti.

Po pitanju organa unutrašnjih poslova, nadležnosti bi mogle da se vrše isključivo po nacionalnoj pripadnosti. Tako bi za slučajeve koji se tiču srpskih i albanskih prestupnika odgovarala isključivo srpska odnosno albanska policija, ili bi bile obavezne da građanina proslijede nadležnoj policijskoj odnosno sudskoj instanci.

Analogno prethodnome uspostavio bi se i pravosudni sistem tako da bi fizička i pravna lica odgovarala nacionalnoj instanci kod koje su registrovana.

Dalji mehanizmi zaštite od zloupotreba u sudstvu i drugim mjestima bi se morali detaljnije osmisliti. U ovom članku je dat samo okvirni ilustrativni prijedlog.

Carine i porezi

Za evidenciju i prikupljanje direktnih i indirektnih poreza bile bi odgovorne direktno državne institucije. Fizička i pravna lica bi odgovarala institucijama po strani registracije. Ako su registrovani kod srpskih organa, odgovaraju srpskim organima i zakonima. Pri uvozu robe, carine se plaćaju Srbiji ili Albaniji, zavisno od preduzeća. Potrebno bi bilo osmisliti harmonizovanu carinsku politiku za pokrajinu i odgovarajućim informacionim i sistemima nadzora i evidencije spriječiti zloupotrebe povlašćenog statusa odnosno kompleksne legislative.

Za nivo oblasti djelovalo bi posebno tijelo čija uloga bi bila koordinacija rada državnih institucija u specijalnoj oblasti, održavanje jedinstvene evidencije obveznika/subjekata itd. Detalji će biti pomenuti u posebnoj tački.

Školstvo, zdravstvo, javni servisi

Javni objekti, kao što su škole, bolnice itd. bili su prije okupacije izgrađeni od strane i vlasništvo države Srbije. Kao što je već pomenuto u prethodnim tačkama, ta imovina bi bila raspoređena između Srbije i Albanije, po dogovorenom ključu ili drugim modelom. Tako bi se težilo tome da tamo gdje postoji srpsko stanovništvo, školama i bolnicama upravlja država Srbija; tamo gdje je većinsko Albansko stanovništvo, da to bude država Albanija. Treba napomenuti da prava vlasništva i upravljanja mogu biti asimetrično određena.

Školski programi i akreditacija u srpskim sredinama bi se odvijali po programu države Srbije. Po pitanju zdravstvene zaštite, organizovanje kompletne mreže institucija viših nivoa zdravstvene zaštite bi vjerovatno bilo neisplativo, kako za Srbiju, tako i za Albaniju. U ovoj oblasti vjerovatno postoji potencijal da se naprave posebni ugovori među zavodima osiguranja i zdravstvenim ustanovama kojima bi se obezbjedio pojednostavljeni i obostrani pristup uslugama. U stvari, takvi ugovori bi se mogli praviti i u mnogim drugim oblastima. Svrha ovog teksta ipak nije da ide duboko u suštinu prijedloga, tako da ovom prilikom je to samo površno pomenuto.

Koordinaciona tijela i lokalni organi

Oblast specijalnog statusa – Kosovo i Metohija, bi trebala da ima određena administrativna ovlaštenja i shodno tome i administrativne organe. Međutim mišljenja sam da je njihova ovlašćenja korisno maksimalno ograničiti i da bi priroda njihove uloge više trebala da ide u smjeru međudržavnog koordinacionog tijela. To tijelo bi održavalo zajedničku evidenciju i vršilo izdavanje podataka iz raznih oblasti, bavilo se zadacima iz domena statistike, nadziralo stanje na terenu i davalo prijedloge parlamentima zemalja. Dakle, oblast ne bi imala zakonodavnu ulogu, eventualno bi mogla da se upostavi (arbitražna) sudska instanca i da ima minimalni skup izvrših ovlašćenja.

Sam status oblasti u okviru države Srbije trebalo bi posebno riješiti. Tu bi trebalo imati u vidu da je Srbija jedan duži period zapostavljala oblast i stanovništvo i na osnovu toga uvesti određene olakšice, stimulacije i pomoć zainteresovanima za povratak. Posebnim poreskim sistemom i drugim stimulacijama oblast bi trebalo učiniti interesantnom za povratak ne samo stanovništva iz prve generacije raseljenih, već i potomcima raseljenih iz ranijih generacija. Postoji niz drugih programa koji bi se mogli smisliti ali njihovo detaljno obrazlaganje ću ovaj put preskočiti i pomenuti samo potrebu da se specijalnim statusom, legislativom i administrativnim mjerama oblast treba učiniti interesantnom za interno naseljavanje, pokretanje malog biznisa i veće investicije domicilnih i inostranih izvora.

Suživot i ostale teme

Nakon iskustva od proteklih 20 godina možemo reći da je sva priča koju su strani zvaničnici servirali o obezbjeđivanju suživota teško izvodljiva. Vjerovatno je najvećim dijelom služila za zamajavanje stanovništva i stvaranje uslova za dalju asimilaciju i otimanje teritorija.

Moje mišljenje je da bi država Srbija trebala ozbiljno da razmisli o stimulaciji internog preseljavanja stanovništva, kako bi se stvorile homogenije, jače i ekonomski i populaciono održive sredine[8] na Kosmetu. Na primjeru Hrvatske i Bosne već znamo da se ne mogu obezbjediti normalna ljudska prava za manjinsko srpsko stanovništvo i da je trajna asimilacija i gubljenje identiteta ili prosto raseljavanje i odlazak mladih u tim slučajevima najvjerovatniji ishod koji zavisi samo od vremena. U dogovoru sa albanskim vlastima mogla bi se koordinisati slična politika i sa njihove strane tako da se naprave stabilne zajednice koje bi mogle da žive uglavnom jedne pored drugih u miru i prosperitetu.

Bez prisustva srpskih institucija i srpske države i svega što uz to ide nigdje, ni u Hrvatskoj, Bosni, Kosovu ne može se obezbjediti trajni i održivi opstanak srpskog naroda. Trajni i održivi opstanak ujedno znači i da se može sačuvati lokalni kulturni, jezički, religijski identitet. I to ne samo sačuvati već i dalje razvijati i obogaćivati, a glavni preduslov za to pored prisustva srpskih institucija je i ostanak mladih i stvaranje povoljnih ekonomskih uslova. Model kondominijuma upravo se bazira na tome da srpski narod uživa zaštitu sopstvene države, a da je drugima dozvoljeno da se organizuju po svom nahođenju. Kosmet je dovoljno velik i za Srbe i Albance a proces pomirenja i suživota koji bi se ostvario u početku mogao bi da ima potencijal za kasnije dizanje saradnje među narodima na neki drugi i viši nivo.

Argumenti protiv

Grubi okviri iznesenog prijedloga su služili više za ilustraciju njegovog potencijala i prikaz širokog spektra pristupa pojedinim problemima. U ovoj sekciji ću pokušati da prođem kroz vjerovatne kontraargumente i dam svoje mišljenje o njima.

Poklanjanje teritorije

Jedan dio čitalaca će se zapitati zbog čega bi Srbija trebala da poklanja svoju teritoriju drugoj državi kada polaže puno pravo suvereniteta na nju.

Moje mišljenje je da suverenitet zavisi i od elemenata obezbjeđenja istog. Da li je Srbija danas sposobna da obezbjedi suverenitet na teritoriji Kosmeta? Da organizuje funkcionisanje institucija i društva u onom haosu? Da li će biti sposobna u sledećih 20, 50, ili 100 godina (ako tada uopšte bude postojala)? Kolike su mogućnosti za dobijanje međunarodne podrške po ovom pitanju?

Pravo je usko vezano za primjenu sile. Ukoliko država nema odgovarajuće poluge sile, onda joj pravni propisi – i lokalni i međunarodni nisu od koristi. Konačno, korisno je i da se zapitamo koliko Srbiju košta svaki dan koji protekne u trenutnom, neriješenom statusu? Koliko se odražava na ostala zapuštena pitanja i probleme i koliko nas to odvlači od njihovog rješavanja?

Teritorija nam ne vrijedi bez ljudi. I sama centralna Srbija ima regione koji su pusti i bez stanovništva. Sela nestaju, gradovi stare i smanjuju se i samo nekoliko sredina u centralnoj Srbiji demografski napreduje. Ubrajamo se među narode sa najstarijim stanovništvom na svijetu, otprilike blizu granice reproduktivnog opstanka. Mlađi i najsposobniji i najvrijedniji odlaze u inostranstvo jer im vlast ne pruža perspektivu za ostanak i budućnost. Dakle, nama nije problem teritorija već ljudi i za ljude se treba boriti. Takođe stara izreka kaže, čije su ovce toga je i zemlja. Zbog toga je potrebno naći kompromis koji podrazumjeva i da se nešto da kako bi se mnogo više dobilo. U ovom slučaju, to mnogo više znači obezbjeđivanje bolje budućnosti i perspektive za građane Srbije na Kosmetu, obezbjeđivanje zaštite srpske kulturne baštine na Kosmetu, vraćanje pod kontrolu dijela privrednih resursa Kosmeta i konačno stavljanje tog pitanja u drugi plan i koncentrisanje na druga značajna pitanja.

Velika kompleksnost

Činjenica je da je organizacija teritorije kao kondominijuma zajedno sa vođenjem života u tom sistemu veoma kompleksan i zahtjevan zadatak. To ujedno predstavlja i dio cijene koja se treba platiti kako bi se krenulo u pravcu održivog kompromisa. Međutim, današnja tehnološka dostignuća omogućavaju veoma efikasno rješavanje mnogih komplikovanih problema, uključujući i teme kao što su poreska uprava, lokalna uprava, evidencija roba, evidencija putnika, saobraćaja, materijala, stočnog fonda, pacijenata itd.

Iako većina od naprednih tehnologija nije našla primjenu ni na užoj teritoriji Srbije odnosno vodećem Beogradu, ozbiljna orjentacija ka modernizaciji države sa akcentom na pokrajinu i konkretna akcija u tom pogledu na srednji rok imaju potencijal da daju mnogo veće uštede i prednosti od inicijalnog ulaganja i zasigurno bi popravili kvalitet života stanovništva.

Povećana kompleknost rješenja ne znači automatski i veliku, skupu i sporu administraciju. Ispravnom i planskom upotrebom informacionih tehnologija većina pitanja i problema se mogu efikasno riješiti, potrebno je samo imati malo više vizije i fleksibilnosti. Druga prednost angažovanja u ovom smjeru je i dodatna stimulacija i zapošljavanje domaćih stručnjaka iz navedenih oblasti, što bi vremenom uticalo na jačanje domaće tehnološke baze i kompetencija na osnovu kojih bi se mogao pojačati izvoz tehnologija i rješenja u treće zemlje.

Konačno kod razmatranja nivoa komplikovanosti prijedloga može se uzeti u obzir i današnje uređenje BiH. Zajedničke državne institucije, dva entiteta, asimetrično uređena – jedan centralno, drugi podjeljen na 10 kantona, dodatno na sve to Brčko distrikt, OHR i EU misija i sve to već 15 godina na terenu.

Ko će to sve da finansira, pomaže i nadgleda?

Kada bi se uspostavio istinski dogovor između srpskog i albanskog naroda, vjerujem da bi se veći dio finansiranja mogao obezbjediti uz pomoć međunarodne zajednice i zainteresovanih država. U globalnim okvirima sredstva koja su potrebna su beznačajna, ako se osigura da raspolaganje resursima bude efikasno i bez velikih lopovluka. Dodatno kod određivanja cijena finansiranja treba imati u vidu i druge troškove. Koja je to cijena koju Srbija indirektno plaća za svaki izgubljen dan? Za svaki dan u kome nije stigla da reformiše i modernizuje svoju administraciju, školstvo, upravu, zdravstvo, sudstvo?

Što se tiče nadgledanja i pomoći u procesu uspostavljanja kompromisa, EU kao partner sa „sukobom interesa“ bi trebala biti isključena[9], ili bar po mogućnosti njena uloga i šteta koju može da nanese minimalizovana. Dodatno, mi nismo član EU i nismo obavezni da se povinujemo njihovim željama i odlukama, sam proces rješavanja pitanja Kosmeta treba da bude razdvojen od procesa pridruživanja EU.

Kao dobar kandidat za neutralnu stranu koja bi mogla istinski pomoći može da posluži Rusija, ili zajednička misija zemalja BRIK. Ove zemlje nisu bombardovale Jugoslaviju niti na drugi način učestvovale u građanskom ratu, a imaju rastući interes i potrebu da se dokažu na međunarodnom planu. Na osnovu dosadašnjeg iskustva i podrške koju su pokazali možemo da očekujemo da bi svoj posao uradili poštenije i korektnije od nekih drugih zemalja.

Ostale napomene

Razradom i ponudom ovog prijedloga Srbija bi mogla da stekne značajnu prednost i u međunarodnim tijelima, kao što je npr Generalna skupština UN. Spremnost na davanje dijela teritorije na raspolaganje drugoj državi predstavlja ozbiljan signal volje za ostvarivanjem kompromisa i upućuje na iskrenu želju da se riješi problem. Zbog toga bi Srbija imala šanse da pridobije i neke zemlje koje su već priznale nezavisnost Kosmeta, posebno nakon što se uvjere[10] i uvidi da se sadašnjim pristupom statusu neke prepreke ipak neće moći preskočiti te da će to stajati kao dalji otežavajući faktor napretka kvazi-državne tvorevine.

Umjesto zaključka

U ovom tekstu prikazan je u okvirnim crtama prijedlog osnova za građenje istorijskog kompromisa između Srba i Albanaca, koji bi se ogledao u tome da se teritorija Kosova i Metohije stavi pod međudržavni kondominijum Srbije i Albanije. Na navedenoj teritoriji nacionalne grupe bile bi podređene vlastima matičnih država. Oblast bi u obe države imala specijalan status po više pitanja (ekonomija). U okviru oblasti djelovala bi određena administracija čija bi uloga i ovlašćenja bili minimalizovani i koncentrisani na pitanja kod kojih je neophodna koordinacija i zajedničko djelovanje ugovornih strana. 

Uspostavljanjem kondominijuma Srbi bi se odrekli dijela suvereniteta nad Kosovom i Metohijom, u korist Albanije, i time bi se odrekli i vlasništva nad dijelom zemlje i drugih resursa. Sa druge strane, obezbjedilo bi se puno prisustvo državnih institucija Srbije i zaštita tamošnjeg stanovništva. Prisustvo države bi imalo potencijal da obezbjedi uslove koji bi omogućili povratak stanovništva, ne samo iz prve generacije, i dalje bi se obezbjedile mogućnosti za razvoj i napredak lokalne zajednice.

Sa strane kosovskih Albanaca, morali bi da se odreknu „nezavisne i samostalne države“, premda bi potpuna realizacija tog projekta svakako bila upitna bez pristanka srpske strane. Nadalje bi morali da se odreknu dijela uzurpirane teritorije i imovine. Sa druge strane dobili bi mogućnost povezivanja tj. spajanja sa Albanijom, imali bi potpunu kontrolu nad svim nivoima vlasti i ne bi morali da razmišljaju o srpskoj osveti u bližoj ili daljoj budućnosti. Svakako da bi sve direktne ili indirektne prepreke kojima se trenutno otežava ili mogao da otežava život kvazi-tvorevine otklonile.

Ovim tekstom pokušao sam u osnovnim crtama da razvijem ovu ideju i naglasim neke od njenih pozitivnih strana. Kao značajan protivargument stoji da je uspostavljanje ovakve vrste uređenja veoma komplikovan i težak zadatak, ali mišljenja sam da današnje tehnologije mogu značajno da olakšaju i ubrzaju proces izgradnje i održavanja ovakvih rješenja. Treba imati u vidu i da je problem na Kosmetu nastao i razvijan u periodu od više vijekova tako da rješenje, ako bi se insistiralo na tome da zadovolji što više interesa i zahtjeva svih strana, sigurno ne može biti ni lako ni brzo ni jednostavno.