Strepim od rezultata popisa 2011.

(Danas, 18.10.2010)

Proces ubrzanog starenja svrstao je stanovništvo Srbije (bez Kosova i Metohije) među najstarije u Evropi, ne računajući zemlje poput Albanije i nekih bivših sovjetskih republika (Turkmenistan, Kirgistan). U poređenju sa stanovnicima zemalja članica EU, mi smo najstariji.

Starenje, samo po sebi, ne predstavlja problem, jer ljudi i treba dugo da žive, ali zabrinjava činjenica da se mnogo manje dece rađa nego što ljudi umire, pa bi se moglo reći da je stopa prirodnog priraštaja zabeležena u prethodnih deset godina „u minusu“. Ilustracije radi, za godinu dana izgubimo grad veličine Kikinde - komentariše za Danas Dragan Vukmirović, direktor Republičkog zavoda za statistiku.

On ukazuje na procenu prema kojoj je broj stanovnika u Srbiji 2009. iznosio 7.320.807, dok je prema podacima vitalne statistike, stopa prirodnog priraštaja -4,6 na 1.000 stanovnika (stopa živorođenja iznosi 9,6, a stopa smrtnosti 14,2 na 1.000 stanovnika). Vukmirović podseća da se od 2002. godine broj stanovnika smanjio za 179.000, a prosečna godišnja stopa rasta iznosila je -3,5 na 1.000 stanovnika. U istom periodu, udeo stanovništva mlađeg od 15 godina opao je sa 16,1 odsto koliko je zabeleženo 2002, na 15,2 odsto u 2009, dok je udeo starijih od 65 porastao sa 16,6 odsto na 17,1 odsto. U istom periodu prosečna starost stanovništva porasla je sa 40 na 41 godinu. Na alarmantan trend ubrzanog starenja stanovništva, osim niske stope nataliteta i negativnog prirodnog priraštaja utiče i pomeranje granice za rađenje prvog deteta sa 25, koliko je iznosila 2000, na 27 godina koliko sada u proseku iznosi starost majki. Tome treba dodati i iseljavanje mladog i obrazovanog stanovništva.

- Udeo žena u fertilnom periodu, od 15 do 49 godina, u ukupnom stanovništvu u prethodnih deset godina pao je sa 24,1 na 23,1 odsto. Stopa ukupnog fertiliteta je (broj živorođene dece po ženi) ispod praga proste reprodukcije, i ta tendencija je u Vojvodini prisutna od sedamdesetih godina prošlog veka, a u centralnoj Srbiji od osamdesetih. Tokom poslednjih deset godina zabeležen je pad stope fertiliteta sa 1,6 na 1,4 deteta po ženi. Bitan statistički pokazatelj - stopa smrtnosti odojčadi - smanjena je sa 10,1 na sedam umrlih odojčadi na 1.000 živorođenih. Nažalost, situacija je drugačija kada je reč o stopi mortaliteta odraslog stanovništva koja je porasla sa 13,7 na 14,2 promila - ističe Vukmirović i dodaje da je stopa nataliteta smanjena sa 10,4 na 9,6 promila i jedna je od najnižih u Evropi.

Prema rečima našeg sagovornika, prosečan životni vek muškaraca i žena u Srbiji produžen je za 1,4 godine i sada iznosi oko 71 godinu (za muškarce) i 76,4 godine (za žene), a najčešći uzroci smrti, kako kod muškaraca tako i kod žena, jesu bolesti krvotoka i kancer. Jedna od posledica ovakve demografske slike jeste smanjenje broja radnoaktivnog stanovništva, odnosno rast izdržavane populacije, dok broj onih koji zarađuju opada.

- S druge strane, ljudi danas žive duže. Medicina napreduje, uslovi života su sve bolji i činjenica je da se životni vek i stanovništva u Srbiji produžio. Zabrinjava, međutim, podatak da prosečno domaćinstvo u Srbiji, koje je ranije bilo četvoročlano, danas u proseku ima tri člana. Tome je svakako doprinelo sve kasnije stupanje u brak, kao i pomeranje granice za rađanje dece - prosečna starost muškaraca koji stupaju u brak iznosi 33 godine, a žena 29 godina. Statistički podaci takođe govore da je u 2009. godini zaključeno 3,7 odsto brakova manje nego u prethodnoj godini. Naime, u 2008. evidentirano je 38.285, a u 2009. godini 36.853 braka. Broj razvedenih brakova stagnira - kaže Vukmirović.

On podseća da su sve izraženije migracije, uglavnom mladih i ženske populacije, iz sela u grad. Veoma su izražene i tzv. spoljne migracije, s obzirom na to da izvestan broj mladih ljudi odlazi u inostranstvo na školovanje i nastavlja da živi tamo, ili posle završenog školovanja napuštaju Srbiju. Za taj „mehanički odliv“ stanovništva ne postoji tačna evidencija, već samo procene, pa zato ne čudi što se od predstojećeg popisa stanovništva koji će biti obavljen od 1. do 15. aprila 2011, očekuje da vidimo kakav nam je „demografski saldo“.

- Popis će omogućiti da se evidentira šta se na demografskoj mapi Srbije dešavalo u proteklih deset godina i da se naprave procene šta nas čeka u narednom periodu. Ali, moram priznati da ja strepim od rezultata popisa, jer će oni pokazati koliko je sela ostalo bez stanovnika i koliko škola bez đaka. Generalno, demografska slika Srbije nije nimalo ružičasta i potrebno je da prođe mnogo godina da bi se promenila - upozorava Vukmirović i napominje da će osnovna odlika kretanja stanovništva Srbije u periodu od 2002. do 2032. biti nastavak procesa depopulacije.

Uz konstataciju da su depopulacione tendencije stanovništva sa negativnom stopom rasta i negativnim prirodnim priraštajem zabeležene u Vojvodini, početkom osamdesetih godina prošlog veka, a u Srbiji početkom devedesetih, Vukmirović ističe da će prema svakoj od pet varijanti projekcija, Srbija 2032. godine imati manje stanovnika nego tri decenije ranije. „Stanovništvo će demografski stariti, tako da će se za 30 godina udeo starijih od 65 godina u ukupnom broju stanovništva povećati sa 17 na 22 odsto. Drugim rečima, na kraju projektovanog perioda svaki četvrti stanovnik biće stariji od 65 godina dok će stopa demografske zavisnosti starije populacije porasti sa 25 na 33 odsto“, ukazuje Vukmirović. Ovu sumornu sliku upotpunjuje podatak da broj zaposlenih opada u odnosu na broj penzionera, što je s jedne strane posledica starenja stanovništva, ali i povećanja broja nezaposlenih. Projekcije stanovništva koje se odnose na period do 2050. godine ukazuju na to da će stanovništvo Srbije i dalje biti izloženo procesu demografskog starenja. Optimalni scenario (varijanta srednjeg fertiliteta) predviđa da će za 40 godina broj osoba starijih od 65 godina biti povećan za četvrtinu, dok će udeo populacije starije od 80 godina biti udvostručen i činiće 26 odsto ukupnog broja starog stanovništva. Istovremeno, očekuje se da će se broj stanovnika mlađih od 15 godina smanjiti za 10 procenata.

- Situacija u kojoj se Srbija sada nalazi predstavlja svojevrsni Gordijev čvor. Niko ne spori da je odluka o rađanju pravo svakog pojedinca, ali treba brinuti i o opstanku države. Svestan sam činjenice da nije lako ubediti mlade ljude da je neophodno da ranije stvaraju porodicu i rađaju decu, ali ne smemo prenebregnuti podatak da je u periodu od 2002. do 2009. godine broj sklopljenih brakova u blagom opadanju. U 2002. sklopljeno je šest brakova na 1.000 stanovnika, dok je u 2009. zaključeno pet brakova na 1.000 stanovnika. S druge strane, ni država, kojoj su inače „ruke vezane“, s obzirom na to da je za sprovođenje bilo kakve mere neophodna finansijska potpora, ne čini mnogo da se stanje popravi. Država možda može da zaleči posledice, ali bi bolje bilo da ima proaktivnu ulogu - tvrdi direktor Republičkog zavoda za statistiku.

On je siguran u to da bi ovaj negativan demografski trend trebalo zaustaviti, ali je uveren da su za to potrebne decenije i da nije realno očekivati rast. „Sa ekonomskog stanovišta, posledice ovakvih kretanja su očigledne. Broj radnoaktivnog stanovništva u odnosu na broj izdržavanih lica (pre svega penzionera), sve je manji i to je ključni problem. Prema tome, aktuelni penzijski sistem je na duži rok neodrživ i koliko god reforma bila bolna, mislim da je sada pravi trenutak za to. U protivnom moglo bi da dođe do kolapsa tog sistema“, zaključuje Vukmirović.

Da će u narednom periodu pritisak ovako negativnih demografskih trendova na rashode za penzijsko osiguranje biti veoma izražen, pokazuje i kretanje stope demografske zavisnosti. Ilustracije radi, 1981. godine u centralnoj Srbiji i Vojvodini, na stotinu radno sposobnih dolazilo je 16 stanovnika starijih od 65 godina, dok bi u 2050. taj odnos mogao da bude 100:40.

(Autor je direktor Republičkog zavoda za statistiku)