Ekonomija, moć i racionalnost

Problemski sklop naznačen terminima “ekonomija”, “moć” i “racionalnost” može se, naravno, osvetljavati na različite načine. Reklo bi se da su neke od tih mogućnosti posebno sugerisane istorijskim iskustvima poslednjih decenija. Društveno-ekonomski razvoj posle Drugog svetskog rata, a posebno od kraja 70-tih godina prošlog veka, uveliko je obeležen onim što bi se moglo nazvati “depolitizacijom ekonomije”. Ova “depolitizacija” nije nužno značila slabljenje ili čak raskidanje odnosa “ekonomije” i “moći”. Moglo bi se reći da je, obrnuto, jačala sprega “ekonomije” i “moći”, s tim što je i sama “moć” “depolitizovana”, to jest što je ona sve više nastupala “tehnički”. Najvidljiviji lik ove tehnički ustrojene moći se javlja kao zaslepljujuća evidencija moći tehnike. U tom pogledu nikakav izuzetak nije istovremena velika priča o “demokratizaciji politike”. Svedena na “proceduralnu demokratiju”, ova politika se lako uklapala u vladajuće zahteve za “depolitizaciju”.

U tom i takvom kontekstu ne može biti neobično što dolazi do svojevrsne simbioze (neo)liberalizma, kao ideološkog eksponenta “depolitizovane ekonomije” i “proceduralne demokratije”, i tehnokratizma, kao ideološkog eksponenta “depolitizovane” i “tehnički” ustrojene “moći”.

Naravno, ova sprega je dodatno zaoštrila već mnogo ranije istorijske tendencije svođenja racionalnosti na instrumentalno-tehničku racionalnost. Tako je um, kao (samo)kritička instanca koja baštini i artikuliše istorijska iskustva emancipatorskih borbi, postao podređeni deo postojeće ekonomsko-tehničke dominacije koja i sama ideološki nastupa u ime emancipacije.

Globalna ekonomska i društvena kriza koja se širi poslednjih godina ponovo otvara pitanja koja su izgledala zaključena sa trijumfom ekonomski i tehnološki “emancipovanog” dela čovečanstva, to jest sa bezupitnom dominacijom kapitalizma i ekonomsko-tehničke racionalnosti u čije ime nastupaju promoteri i adepti “novog svetskog poretka”. Sada se, u velikoj idejnoj i društvenoj konfuziji čiji smo svedoci, u mnoštvu disonatnih i protivrečnih glasova, mogu sa raznih strana čuti i sve glasniji zahtevi za ponovnu “politizaciju ekonomije”. To se u najmanju ruku može uzeti kao simptom eventualne promene istorijske konjunkture u kojoj ponovo postaje upitna donedavno vladajuća i bezupitna interpretacija smisla “ekonomije”, “moći”, “politike”, “tehnike” i “racionalnosti”, to jest interpretacija smisla njihovih mogućih odnosa. Ne treba posebno naglašavati značaj ponovnog postavljanja ovih i ovakvih pitanja u društvima koja su izložena iznudicama i nedoumicama tzv. tranzicijskih procesa.

Međutim, pored pitanja koja se tiču konkretnih oblika i društvenih posledica ovih istorijskih promena u odnosu ekonomije i političke moći (kao što su, recimo, dobro poznata, i danas u specifičnim oblicima još uvek aktuelna, pitanja o odnosu tržišta i demokratije, to jest o odnosu planske privrede i demokratije, pitanja o odnosima građanskog društva i države, odnosno o oblicima regulacije ekonomskih aktivnosti i procesa, pitanja o oblicima, dinamici i subjektima društvenih sukoba koji prate ove procese, pitanja o odnosima oblika svojine, oblika upravljanja i oblika političke moći, ili pak novija pitanja o postindustrijskom razvoju i njegovom uticaju na pojavu novih društvenih i političkih subjektiviteta, pitanja o uticaju globalizacije na nacionalne suverenitete... itd.), mogu se postavljati i temeljnija teorijska pitanja o smislu samih kategorijalnih sklopova koji predstavljaju potku svih ovih konkretnih istorijskih zapleta u odnosima ekonomije i politike. Naime, ne samo da je od pojave političke ekonomije, kao ideološke i teorijske samosvesti modernog građanskog društva, prisutna snažna tendencija da se ekonomija oslobodi političkih, moralnih i svih drugih vanekonomskih imperativa, nego se i u opštoj ideološkoj svesti i u društvenim naukama sve više probijala tendencija da se ono “ekonomsko” nametne kao paradigmatična kategorija racionalnosti, kao smisaoni okvir u kome se imaju tumačiti sve manifestacije ljudskog delatnog života. Tako se otvara mogućnost da se mnoštvo antropoloških likova - od antičkog animal rationale i animal politicum, preko medijevalnog homo religiosus-a, ili modernog homo laborans-a i homo faber-a, da i ne pominjemo homo ludens-a  ili homo ridens-a - sve više svodi na apstraktnu figuru homo oeconomicus-a.

U tom kontekstu se nameće pitanje da li ova pretenzija da se ekonomske kategorije pojave kao paradigmatične ne biva skoro nužno praćena izvesnom redukcijom smisla samih ekonomskih kategorija.

Naime, postavlja se pitanje ne samo tendencije svođenja celokupnog smisaonog života na svrsishodnost, a zatim njenog daljeg svođenja na probitačnost i korisnost, nego i svođenja same korisnosti na ekonomičnost u smislu elementarne logike maksimizacije, to jest logike odnosa maksimuma (dobiti)/minimuma (troškova). Politička ekonomija, koja se po uobičajenom shvatanju bavi privrednim životom, to jest proizvodnjom, razmenom i raspodelom materijalnih dobara,  biva svedena na “ekonomiku” koja se bavi svakim ljudskim ponašanjem ukoliko ono predstavlja odnos ciljeva i “oskudnih sredstava koja su podobna za alternativne upotrebe”. U smislu ovako određene “ekonomike”, svako ljudsko ponašanje je “racionalno” samo ukoliko je “ekonomično”, samo ukoliko uz minimiziranje oskudnih sredstava maksimira učinke ili dobiti. Prostije rečeno, “racionalnost” je isto što i “efikasnost”. Da ovde pritom nije reč samo o nekakvim nategnutim teorijskim implikacijama tzv. čiste ekonomike, koje nemaju mnogo veze sa životnim realnostima, dovoljno je samo podsetiti na to da kult “efikasnosti” nije neka puka teorijska apstrakcija nego nešto što predstavlja upravo istorijsku apstrakciju, vrlo raširenu i vrlo “efikasnu” opštu predrasudu, takoreći kategorički imperativ našeg doba. Varirajući dobro poznati hegelovski motiv moglo bi se reći da se umnost danas ozbiljuje upravo kao “efikasnost”, to jest da sve što je umno jeste “efikasno”, a sve što je “efikasno” jeste umno.

Tako, ako sledimo implikacije gore naznačene istorijske apstrakcije, sve ono što u ljudskom životu važi kao “smisleno”, “vredno” i “dobro” biva svedeno na “ekonomično”, a strukture  racionalnosti praktično-delatnog života  bivaju svedene na račun “korisnosti”, na “efikasnost”, na input/output odnos. Sve što ne udovoljava ovako shvaćenoj “racionalnosti” - pa bilo to “istinito”, “lepo”, “dobro”, “pravedno” ili  “sveto” - biva stigmatizovano kao “esencijalistička” praznoverica i nešto “iracionalno”, a svako ko do toga drži rizikuje da bude diskvalifikovan kao “iracionalist”, kao mračnjak ili bar kao žaljenja vredna retardirana i neprosvećena ljudska pojava. Ali ovde nije reč o nekom jalovom manihejskom natezanju između sila tame i sila svetla, između mračnjaštva i prosvećenosti, između nazadnjaštva i naprednjaštva. Ovde je reč o iznudicama i implikacijama ove stvarne istorijske apstrakcije koja nas suočava sa epohalnom unutrašnjom spregom “ekonomije”, “moći” i “racionalnosti”. Jer ako je u “ekonomskom” smislu, kao što je prethodno sugerisano, “racionalno” isto što i “efikasno”, onda tu  nije reč ni o čemu drugom nego o “moći”, o “moći” čija čista unutrašnja logika ili ratio nije ništa drugo do “efikasnost”. Ovako rekonstruisan smisao naše teme, dakle, suočava nas, kao uostalom i uvek kada je na probi moć istinske apstrakcije mišljenja, sa iskušenjima pred koja nas stavlja stvarna istorijska apstrakcija. A ona, u epohalnoj situaciji koja nas zatiče, ponovimo to još jednom, spreže “ekonomiju”, “moć” i “racionalnost”. Konkretno ime ove istorijski vladajuće i merodavne apstrakcije, mada apologetski govor “modernizaciji”, “tranziciji”, “globalizaciji” i “racionalizaciji” nastoji da to zakrinka, i danas jeste – kapitalizam. I pored svih revolucionarnih postignuća kapitalizma i građanske civilizacije, i danas ne gubi ništa od aktuelnosti zadatak kritičkog suočavanja sa njenim izazovima, protivrečnostima i bezizlazima. Jer i danas je, kada govorimo o epohalnoj sprezi “ekonomije”, “moći” i “racionalnosti”, zapravo još uvek reč o eksploataciji, dominaciji i potčinjavanju.

Ovo su samo neke od tema 13. Filozofskih susreta koji se od 9. do 12. jula 2010. godine održavaju u Topoli, čiji su ovogodišni organizatori Savet filozofskih susreta, Udruženje studenata filozofije Srbije, Filozofska komuna i časopis Nova srpska politička misao.