O etničkom identitetu „srpskohrvatskog“ jezika

Naziv srpskohrvatski (ali ne i hrvatskosrpski)jezik ima relativno dugu istorijsku tradiciju. Njega je u naslovu gramatike 1867. g. koristio po prvi put rođeni Dubrovčanin, Piero Budmani.[1] Međutim, taj jezik je imao u prošlosti više neopredeljenih nacionalnih naziva kao što su: slovinski, slovenski, slovjenski, ilirski,[2] jugoslavenski, bošnjački i naš jezik.[3] Od sredine XIX. stoleća srpski i hrvatski nacionalni pokreti su, međutim, taj jezik nazivali nacionalnim imenima (srpski i hrvatski). Što se tiče tzv. bošnjačkog jezika, ili pak bosanskog, oba su varijanta srpskog govornog i standardnog jezika jer su oba utemeljena na novoštokavskom govornom jeziku i na Vukovoj reformi standardnog jezika Srba.

Srpski štokavski jezik se geografski raširio na najvećem delu Zapadnog Balkana usled seoba koje su uzrokovane osmanlijskim osvajanjem ovog poluostrva. Nakon seoba Srba u okviru Otomanskog Carstva, srpska naselja, a sa njima i štokavski govor, su se prostirala na severu do iza Budima (Komarom, Sent Andreja), na istoku sve do Arada i Lipove u današnjoj Rumuniji, na zapadu sve do Žumberka (na hrvatsko-slovenačkoj granici) i utvrđenja Knin u današnjoj Hrvatskoj i na jugu obuhvatajući delove severne Makedonije. Ove izuzetno značajne demografske promene u Jugoistočnoj Evropi su ostale zabeležene i na onovremenim geografskim kartama. Tako na primer, na tzv. Lazarevoj karti (koja predstavlja najstariju sačuvanu geografsku mapu Ugarske) teritorija Istočne Slavonije je nazvana Raška (stari naziv za srpsku srednjovekovnu državu) jer su je naselili Rašani ili Raci (kako su Srbe iz Srbije nazivali Mađari) u toku ovih seoba. Središnji krajevi stare srednjovekovne hrvatske države (Severna Dalmacija, Zapadna Bosna, tj. Bosanska Krajina, Lika) su sada naseljeni novim stanovništvom dok se staro stanovništvo ovih oblasti raselilo. Novodošli stanovnici su doneli i svoj govor koji se razlikovao od govora starosedelaca. Isti je slučaj bio i sa Slavonijom koju su Osmanlije osvojile 1537. g.

Turska invazija Balkana je dovela do geografskog pomeranja hrvatskog političkog, kulturnog i etničkog centra ka severozapadu u oblasti Posavine i Podravine, tj. od čakavskih ka kajkavskim teritorijama.[4] Od vremena Osmanlija, a naročito od Krbavske bitke 1493. g, i samo ime Hrvatska se pomera ka kajkavskom severozapadu napuštajući stare oblasti poznate i kao Primorska Hrvatska. Dok na jednoj strani jadranski gradovi pod upravom Republike Sv. Marka usled priliva hrvatskog stanovništva dobijaju sve više slovenski a gube romanski karakter, na drugoj strani Bosanska Krajina, Lika, Banija, Kordun, Slavonija i veliki deo Centralne i Severne Dalmacije su naseljene štokavskim pravoslavcima (većinom ijekavaca a manjinom ekavaca).

Širenje, odnosno uzmicanje, pojedinih južnoslovenskih govora je neizbežno pratilo ove seobe. Jugoslovenska filologija je na osnovu srednjovekovnih istorijskih izvora rekonstruisala (uglavnom pouzdano) raspored tih govora (tj. dijalekata ili jezika) do vremena turske uprave južnoslovenskim zemljama. Tako je čakavština bila prisutna na istarskom poluostrvu i u zemljama stare ili povjesne Hrvatske (od Istre do Save, Une u Bosni i Cetine u Srednjoj Dalmaciji uključujući istočne obale Jadranskog Mora od Rijeke do Cetine sa ostrvima). Severno od reke Save do reke Drave (Slavonija) su živeli kajkavci, a istočno od čakavštine i kajkavštine su živeli govornici štokavskog jezika koji su se delili na osnovu narečja na ikavce (do reke Drine), ijekavce (u Zeti, tj. današnjoj Crnoj Gori, i Humu, tj. današnjoj Hercegovini) i ekavce (istočno od Drine na prostoru između geografske Makedonije, Bugarske i Save i Dunava). Međutim, ovi govori su se u centralnim oblastima Balkana izmešali u periodu od XV. do XVIII. stoleća tako da se govorni prostor čakavštine suzio na uzani pojas primorskih gradova i obližnjih ostrva dok su kajkavci uglavnom napustili Slavoniju i povukli se ka današnjem njihovom jezgru – Hrvatskom Zagorju. Sve ostale zemlje od Drave do Jadrana se naseljavaju štokavcima koji su u ogromnoj većini bili pravoslavne veroispovesti. Ovi štokavci su uglavnom dolazili iz ijekavskih oblasti Hercegovine i Crne Gore pa se ijekavština raširila od Zapadne Morave u Srbiji do Kupe u Hrvatskoj potiskujući kajkavce, čakavce, ekavce i ikavce. Ova činjenica će iz praktično-političkih razloga kasnije u doba ideologije jugoslovenskog unitarizma postati glavni razlog za standardizaciju “zajedničkog” jezika Srba i Hrvata uglavnom pod imenom srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski jer se propagiralo da su ovim novoštokavskim jezikom (štokavskom ijekavicom) govorili i Srbi i Hrvati. U lingvo-geopolitičkom smislu, zemlja naseljena govornicima štokavske ijekavice je predstavljala jednu zaokruženu kompaktnu teritoriju u Centralnom i Zapadnom Balkanu pa je iz tog razloga kasnije i postala kičma jugoslovenske države. Međutim, isto tako, ovaj lingvo-geografski prostor je iskusio i najveće ratne strahote kada je ta država rasturana 1991–1995, jer su joj šavovi upravo i pucali duž “ijekavske kičme”.         

Nakon ovih velikih migracija pravoslavnog štokavskog življa Balkana (etničkih Srba i posrbljenih Vlaha) sa jugoistoka poluostrva na njegov severozapad došlo je do stvaranja, antropološki posmatrano, dosta ujednačenog tipa homodinaricusakao i do kulturne nivelacije na tom prostoru. Takođe, došlo se do praktičnogovorne situacije da su mnoge teritorije na kojima se do tada govorilo isključivo kajkavskim i čakavskim dobile i štokavsko govorno obeležje: tako je Zagreb postao kajkavsko-ekavski, Split ikavsko-čakavsko-ijekavski, Rijeka čakavsko-ekavska, Osijek ekavsko-ijekavski, itd.

Dok je nesporno u savremenoj srpskoj i hrvatskoj istoriografiji i filologiji da su do ovih štokavskih seoba govornici čakavskog narečja (po Vuku St. Karadžiću - jezika) živeli na severu sve do Save, na zapadu do Istre, na istoku do reke Cetine i na jugu do obala Jadranskog mora u Dalmaciji, da se kajkavsko narečje prostiralo severno od čakavštine dok se štokavština rasprostirala istočno od čakavskog i kajkavskog dijalekta (po Vuku jezika), kao i to da su se pred i za vreme osmanlijske najezde čakavci povukli na jadranska ostrva i u uzan priobalni pojas severno od Splita a kajkavci napustili Slavoniju pa su tako bivše čakavske i kajkavske teritorije sada naselili štokavci, sporno je ipak to što hrvatska strana insistira na tome da je među ovim migrantima štokavcima bio i veliki broj etničkih Hrvata dok taj stav srpska strana u poslednjih četvrt veka sve više i više osporava tvrdeći da se tu uglavnom radilo o etničkim Srbima ili o Srbima i posrbljenim Vlasima ali da je u svakom slučaju udeo etničkih Hrvata u štokavskoijekavskim migracijama bio neznatan. Nesporno je da su se granice ova tri govora poremetile u odnosu na njihovo stanje iz srednjeg veka, kao i to da se ovim seobama i etnička granica Hrvata i Srba pomerila dalje na zapad (bez obzira da li su svi štokavci u to vreme bili Srbi ili ne).  

Dobar primer dijalekatske (u Vukovom smislu jezičke) interferencije je slučaj današnjih govora Srba sa prostora Centralne Bosne, tj. konkretno iz oblasti Zenice i Kaknja. Naime, na ovom delu Centralne Bosne jezik Srba (istočnohercegovačkog ili hercegovačko-krajiškog dijalekta) se unekoliko izmenio pod uticajem susednih (muslimansko-katoličkih) govora ijekavsko-šćakavskog i mlađeg ikavskog dijalekta, tj. šćakavskog (ovo je odličan primer mešanja čakavskog i štokavskog dijalekta, tj. jezika po Vuku, u novošćakavski supstrat).

Na osnovu lingvističko-komunikacijskog kriterijuma se može govoriti o faktičkom postojanju srpskohrvatskog(hrvatskosrpskog) jezika kao o jednom standardnom jeziku obzirom da su varijantne razlike u okviru ovog jezika male i one ne utiču bitno na opštenje između govornika ovog jezika bez obzira kako se oni osećali u nacionalnom smislu (Srbi, Hrvati, Bošnjaci, Crnogorci[5]). Ipak, prema političko-simboličkom kriterijumu, ovaj jezik zvanično više ne postoji jer nije zakonski ozvaničen kao takav u državama naslednicama bivše SFR Jugoslavije u čijim se zakonodavnim aktima javlja isključivo jednočlani (etnonacionalni ili etnoteritorijalni) naziv jezika koji je u zvaničnoj upotrebi (srpski, hrvatski, bosanski). Naime, dok su prva dva termina (srpski i hrvatski) etnonacionalnog karaktera, treći termin (bosanski) je etnoteritorijalna odrednica pod kojom se podrazumeva da bi tim jezikom trebalo da govore svi stanovnici bosanskohercegovačke države (ostaje ipak nerazjašnjen problem zašto se ovaj jezik ne zove bosanskohercegovački već samo bosanski). Smatram da se u ovom konkretnom slučaju radi o političkoj implikaciji naziva jezika jer se jezik Muslimana/Bošnjaka u etničkom smislu može nazivati samo kao bošnjački jezik ali nikako kao bosanski (tj. prva varijanta naziva jezika nosi etničku dok druga varijanta ima teritorijalnu etiketu).[6]          

Naziv ili nazivi zvaničnog ili predominantnog jezika u obe bivše Jugoslavije je imao jako ukorenjenu političko-ideološku pozadinu, tj. ovaj problem je više rešavan u okvirima sociolingvistike nego čiste lingvistike. Tako npr., etnolingvističko ujedinjenje Srba i Hrvata u prve dve Jugoslavije je ideološki i naučno oblikovano kao osnovna forma postojanja zajedničke južnoslovenske države (ali faktički bez Bugara) čiju su “kičmu” predstavljali upravo Srbi i Hrvati kao dva najbrojnija naroda u toj državi koji su geografski pokrivali njene centralne oblasti. Tako se više iz praktično-političkih i ideoloških razloga, a ne strogo naučnih, u periodu od 1918. do 1941. i od 1945. g. do 1991. g. potenciralo na jezičkom ujedinjenju ova dva naroda kao preduslovu za njihovo narodnosno ujedinjenje. Samo pet godina nakon proglašenja zajedničke srpsko-hrvatsko-slovenačke države (23. novembra u Zagrebu i 1. decembra 1918. g. U Beogradu) vodeći srpski lingvista, Aleksandar Belić, je objavio u Beogradu (1923. g.) Pravopis srpskohrvatskog književnog jezika (preštampan 1924. g, 1930. g, 1934. g. i 1950. g. U ovom poslednjem izdanju je ijekavica izjednačena sa ekavicom). Ovaj Pravopis se primenjivao i van teritorije Srbije, a nakon preimenovanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Kraljevinu Jugoslaviju 1929. g. došlo je do nešto izmenjenog izdanja Pravopisa (1930. g.) sa određenim odstupanjima od Vukovog pravopisa, koji je bio zajednički i Srbima i Hrvatima. Ovaj izmenjen Belićev pravopisni priručnik se primenjivao u šest jugoslovenskih banovina u kojima se smatralo da su Srbi većina, dok se u Dravskoj, Primorskoj i Savskoj banovini nije primenjivao. Dakle, i Srbi i Hrvati su od tada bili po pitanju pravopisa razjedinjeni u okviru iste države. U isto to vreme je i hrvatska filologija počela da objavljuje zajednički ortografski priručnik za Hrvate i Srbe. To je učinjeno 1921. g. kada je u Zagrebu štampan Pravopis hrvatskoga ili srpskoga jezika (1921) autora Dragutina Boranića. Ova dva pravopisa su postala oficijelni ortografski priručnici zajedničkog srpskohrvatskog jezika u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevini Jugoslaviji. Oba su preštampana i u prvim godinama nove (socijalističke) Jugoslavije (Belićev 1950, a Boranićev 1951. g.) sa namerom da služe kao zvanične pravopisne knjige do novog “sporazuma” srpske i hrvatske filologije o zajedničkom književnom srpskohrvatskom (hrvatskosrpskom) jeziku, a koji je postignut 1954. g. potpisivanjem Zaključaka novosadskog dogovora.

Nakon donošenja ovih zaključaka došlo je ubrzo i u Hrvatskoj i u Srbiji do štampanja novih pravopisa ovog (dogovorenog) zajedničkog književnog jezika (npr. zajednički pravopis Matice hrvatske i Matice srpske iz 1960. g. čiji su glavni autori bili Mihailo Stevanović, sa srpske strane, i Ljudevit Jonke, sa hrvatske). U svim ovim slučajevima se drastično odstupilo od vukovske paradigme prema kojoj bi se i Belićev i Boranićev pravopis, a i pravopisi srpskohrvatskog jezika napisani i štampani nakon 1954, mogli nazvati samo kao Pravopisi srpskoga jezika kojima bi se služili u etničkom smislu i Srbi i Hrvati (u “prvoj” i “drugoj” Jugoslaviji), kao i Muslimani i Crnogorci u nacionalnom smislu (u okvirima “druge” Jugoslavije). To stoga što su svi ovi pravopisi počivali na vukovskom srpskom književnom jeziku. Neosporno je da su sve ove (današnje) četiri nacije od sredine pretprošlog stoleća dobile jedinstveni književni jezik, ali je taj jezik neopravdano nazivan dvočlanim etničkim imenom (srpskohrvatski, hrvatski ili srpski, itd.) do raspada SFR Jugoslavije da bi nakon toga dobio svoje zvanično odelite nacionalne nazive (srpski, bosanski, hrvatski pa čak neformalno i crnogorski).

Jedinstveni srpskohrvatski književni jezik su i od strane Hrvata i od strane Srba u XIX. i XX. veku prihvatali oni intelektualci i političari koji su smatrali da je to jedini put etničkog okupljanja svih Hrvata, odnosno Srba, u okvirima jedne nacionalne države. Alternativna varijanta postojanja odelitog srpskog i hrvatskog jezika je sugerisala i striktno teritorijalno razgraničenje federalne jedinice Srpske i federalne jedinice Hrvatske što je praktično značilo podelu Bosne i Hercegovine i spor oko Krajine, Dubrovnika, Slavonije, Srema i Bačke. U Bosni i Hercegovini se ideja zajedničkog književnog srpskohrvatskog jezika branila iz praktičnog razloga jer je takva opcija bila jedini garant za teritorijalni integritet ove republike i istorijske oblasti.

Na ovo se nadovezuje i jedno od najznačajnijih pitanja srpsko-hrvatskih odnosa u XIX. veku kao i problema etnolingvističkog približavanja ova dva naroda u poslednja dva stoleća – a to je pitanje razloga za odluku hrvatskog Sabora od 5. januara 1867.  da proglasi hrvatski ili srpski jezik kao zvaničan na prostoru Hrvatske i Slavonije. Ovom odlukom je preimenovana ranija odluka istog Sabora iz 1861.[7] prema kojoj se taj jezik nazivao jugoslavenski,ali isto tako i saborska odluka iz 1847,  prema kojoj se u Hrvatskoj i Slavoniji proglašava hrvatski jezik za službeni jezik nacije, tj. “hrvatskog političkog naroda”, umesto do tada važećeg latinskog.[8] Pavle Ivić je u saborskoj odluci iz 1867.  video “korektan odnos” Hrvata prema hrvatsko-slavonskim Srbima u političkom i sociolingvističkom smislu.[9] Ovaj termin za jezik je od strane Hrvata zagovaran od povjesničara Franje Račkog još od 1861.  Ova saborska odluka je uzimana u kontekstu politike jugoslovenskog unitarizma i bratstva i jedinstva kao politički i filološki najispravnija pa je stoga u obe prve dve Jugoslavije jezik Srba i Hrvata na čitavom jugoslovenskom prostoru i nazivan srpskohrvatski odnosno hrvatskosrpski. 

Ostaje činjenica da je Sabor u Zagrebu u januaru 1867. g. izglasao pravni akt kojim se administrativni jezik u javnoj upotrebi u Hrvatskoj i Slavoniji imenuje kao hrvatski ili srpski, tj. akt kojim se ukida dotadašnji jugoslavenski jezik. Ipak, do ovakvog preimenovanja naziva jezika je došlo u veoma specifičnom istorijskom momentu za prostor Centralne i Jugoistočne Evrope – trenutku kada je Habzburška Monarhija bila vojno poražena od Kraljevina Pruske i Italije 1866. g. i kada je definitivno postavljeno pitanje korenite reforme njene unutrašnje teritorijalne i administrativne organizacije. U takvim okolnostima je hrvatskoj Narodnoj stranci apsolutno postalo jasno da je dotadašnja politika J. J. Štrosmajera o federalnom preuređenju Monarhije u kome bi postojala ujedinjena hrvatska (tj. južnoslovenska) federalna jedinica propala i da samo politički savez Hrvata sa Srbima u Trojednici i sa Kneževinom Srbijom van Trojednice može eventualno spasiti teritorijalni integritet hrvatskih zemalja kako one ne bi bile podeljene između federalne Austrije i federalne Ugarske (kao što se to na kraju ipak desilo iste te 1867). Iz tog krajnje praktičnog razloga je hrvatska Narodna stranka u drugoj polovini 1866. i početkom 1867, privremeno odustala od principa hrvatskog istorijskog prava i samim tim od ideje hrvatskog političkog naroda. Kao posledica ovakvog ideološkog preokreta došlo je i do stvaranja političkih (odnosno sociolingvističkih) uslova da se pored hrvatskog i srpsko etničko ime nađe u zvaničnom nazivu jezika u Hrvatskoj i Slavoniji.

Uočljive su istorijske paralele između rešavanja sociolingvističkog problema naziva službenog jezika u Hrvatskoj u javnoj upotrebi pred kojim su se našli zastupnici hrvatskog Sabora (Sabora Republike Hrvatske) pred izglasavanje novog Ustava Republike Hrvatske. Taj Ustav je u Saboru Republike Hrvatske svečano proglašen 22. decembra (prosinca) 1990.  i popularno je nazvan “Božićnim Ustavom”. Tadašnji predsednik Republike Hrvatske, dr Franjo Tuđman, je nazvao ovaj Ustav “sažetkom sveukupne hrvatske povijesti” kao i izrazom nacionalnog (hrvatskog) identiteta. Međutim, zvanični naziv jezika koji je ovom prilikom usvojen (hrvatski jezik) je izazvao opravdano nezadovoljstvo među Srbima u Hrvatskoj slično situaciji nakon izglasavanja jugoslavenskog jezika u Saboru u Zagrebu 1861. g.

Sa sociolingvističke tačke gledišta, saborski zastupnici su 1990, kada su raspravljali o službenom nazivu jezika u Republici Hrvatskoj, pred sobom imali dve opcije za usvajanje: hrvatsko-srpski jezik (ili hrvatskosrpski) ili hrvatski jezik.[10]

Prva mogućnost (hrvatsko-srpski jezik) je bila do tada važeća u praksi po kojoj se narodni jezik (ali ne i standardni jezik koji se zvao hrvatski književni jezik) Hrvata i Srba u SR Hrvatskoj nazivao. Takođe, ovim terminom (hrvatsko-srpski/srpsko-hrvatski) se standardni jezik u SR Bosni i Hercegovini nazivao u čitavom periodu SFR Jugoslavije. Usvajanjem ove varijante bi se dotadašnji naziv narodnog jezika Hrvata i Srba u SR Hrvatskoj proglasio za službeni jezik istih. Ovakvo rešenje bi sigurno smanjilo nezadovoljstvo Srba jer bi se dotadašnji hrvatski književni jezik preimenovao u hrvatsko-srpski što je bar za Srbe bilo znatno povoljnije sociolingvističko rešenje jer bi se tako srpsko etničko ime našlo u zvaničnom nazivu službenog jezika u Hrvatskoj. Isto tako, ovakvim (sociolingvističkim) rešenjem za naziv jezika bi se automatski rešio i politički problem pravnog statusa Srba u Hrvatskoj jer bi se Srbi pored Hrvata proglasili za (ravnopravni) deo “političkog naroda” u ovoj republici, tj. Srbima bi bio priznat konstitutivni status u okviru Republike Hrvatske što bi imalo za posledicu proglašenje ove republike za zajedničku državu Hrvata i Srba[11] (ukoliko već Republika Hrvatska 1990. g. nije proglašena za (građansku) državu svih njenih građana kao što je to bio slučaj sa “Miloševićevom” Srbijom).         

Druga opcija službenog naziva jezika u Republici Hrvatskoj (hrvatski jezik) koja je bila pred sabornicima 1990. je izražavala feudalno-stalešku ideologiju hrvatske aristokratije i inteligencije još od kraja XVIII. veka a prema kojoj na teritoriji Hrvatske (tj. Trojednice) živi samo “hrvatski politički narod” i koji shodno tome treba da koristi “hrvatski jezik” u javnoj upotrebi. Pošto je Sabor konačno prihvatio upravo ovakvu sociolingvističku opciju (koja je nakon toga uveliko bila osporavana sa filološko-lingvističke tačke gledišta) Srbi su isključeni kao poseban konstitutivni entitet iz Ustava Republike Hrvatske od 22. decembra (prosinca) 1990, jer je Hrvatska primarno proglašena državom Hrvata, suprotno od situacije nakon 1945.  kada je NR/SR Hrvatska bila zvanično država Hrvata i Srba. Članom 12.-im ovog Ustava se reguliše upotreba hrvatskog jezika kao zvaničnog u javnim poslovima i latinice kao zvaničnog pisma. Tako su Srbi nakon 1990.  ustavno postali jedna od nacionalnih manjina u Hrvatskoj, a njihov nacionalni jezik smatran kao “manjinski” jezik – dogodilo se upravo ono protiv čega su se Srbi u Trojednici čitava dva veka uporno borili. Njihova reakcija (na osnovu prava naroda na samoopredeljenje) na “Božićni ustav” je bila “razdruživanje” Srpske Autonomne Oblasti Krajine (proglašene 21. decembra 1990. u Kninu) od Republike Hrvatske – odluka koju je donelo Srpsko nacionalno vijeće u Kninu 1. marta 1991. g.

Na kraju, mora se sa žalošću konstatovati, da su hrvatski jezikoslovci i političari, kao i današnji njihovi bošnjački i crnogorski sledbenici, uspeli da od vremena Ljudevita Gaja i tzv. „hrvatskog nacionalnog preporoda“ u prvoj polovini XIX. stoleća preko politikantske demagogije „jugoslovenskog unitarizma“ i „bratstva i jedinstva“ u narednom veku pa do početka XXI stoleća promene etnički identitet štokavskog, tj. srpskog, jezika naravno na štetu srpskog naroda i njegovih etno-povesnih zemalja. Ovo rasrbljavanje štokavskog jezika je teklo u nekoliko faza: nametanjem sintagme „srpskohrvatski“, pa zatim „jugoslovenski“ i „hrvatski književni jezik“ i konačno samo „hrvatski“. Na prostoru hrvatsko-muslimanske Federacije u Bosni i Hercegovini štokavski srpski jezik se naziva „hrvatskim“ i „bosanskim“ a trenutno smo u fazi da se i u Crnoj Gori konstitutivno inauguriše „crnogorski“ jezik. U svakom slučaju, fenomen etničkog identiteta bivšeg „srpskohrvatskog“ jezika je jedinstven u Evropi: četiri nacije koriste isti (eminentno srpski) maternji jezik, ali ga imenuju po svojim etnonimima.