Pomen streljanima u Kraljevu 1941. godine

„Ukoliko istorija nije zasnovana na istinoljublju i tome ne teži, možda je bolje i da je nema. . . “ – zapisao je veliki srpski istorik Radovan Samardžić u prošlom 20. Veku.

Na Dan pokrova presvete Bogorodice 14. oktobra podsećamo se događaja koji je Kraljevo uveo u mesta masovnog stradanja i mesta ozbiljnog suočavanja evropske civilizacije sa sopstvenom prošlošću.

Kada je početkom novembra 1915. godine Kraljevo osvojila austrougarsko-nemačka vojska, na ulasku u grad poginuo je vojnik Fric Miler. Stanovnici Kraljeva bili su prinuđeni da oficirima okupatorske vojske plate kontribuciju u visini od 50. 100dinara. Dvadeset i šest godina kasnije potomci silnika odlučili su da izvrše masovni zločin nad stanovništvom nepokornog srpskog grada.

Događaj koji već decenijama čini sastavni deo kolektivnog pamćenja grada desio se u oktobarskim danima 1941. godine „Sprovodila se samo volja ljudska, tvorila se samo dela ljudska, pravili su se samo planovi ljudski, slavili se samo ljudi, satiralo se, ubijalo, rušilo, pljačkalo, mrzelo –sve radi sreće ljudske, mimo Boga i nasuprot volji Božjoj“, zapisao je Sveti vladika Nikolaj Velimirović, inače svedok nemačkog zločina nad hiljadama civila u Srbiji.

Sve strahote nemilosrdnog i svirepog ratnog vihora sručile su se na grad u kojem je tada živelo oko 13.000 stanovnika. Grad Kraljevo i njegovi žitelji pretrpeli su od 14. do 20. oktobra najveće stradanje u svojoj istoriji. Žrtve su bili civili, hrišćani nad kojima je bila izvršena odmazda od strane okupacione vlasti nemačkog Vermahta. U gradu u kojem se između dva svetska rata ozbiljno razvijala industrija živeli su ljudi zaposleni kao radnici u fabrikama i na železnici. Obični ljudi koji su nastavili da rade i u vreme nemačke okupacije, smatrajući da je opstanak sopstvene porodice iznad svih ideologija. U Kraljevu je tada bilo mnogo izbeglica koji su, bežeći od profašističkih režima na tlu okupirane Kraljevine Jugoslavije, pokušali da nađu utočište u centru Šumadije. Uspostavljajući vlast u okupiranoj Srbiji, nemački nacisti su bili spremni da primene, u istoriji nezabeležene, mere odmazde prema narodima koje su prethodno obeležili u svom sumanutom sistemu kao nedostojne života.

U jesen 1941. godine vodila se bitka za Kraljevo između četničko-partizanskih jedinica s jedne strane i nemačkih jedinica s druge strane. Ostrašćeni mržnjom protiv srpskog naroda, najodgovorniji komandanti dali su naredbu za izvršenje odmazde. U Starom veku, po principu taliona važilo je pravilo „oko za oko, zub za zub“. Po sunovraćenom rasističkom zakonu, donetom u srcu Evrope u naprednom 20. veku, uspostavljen je odnos između „superiornijih i vrednijih“ i „bednih i ništavnih“.

Kada su u leto 1914. godine napali Srbiju, austrougarski vojnici su dobili uputstvo da „sve što je srpsko uništavaju, i da svakog ko govori srpski, bez milosti streljaju“. Dvadeset šest godina kasnije, septembra meseca 1941. Franc Beme, opunomoćeni komandujući general u Srbiji, izdao je naredbu u kojoj se doslovce kaže: Vaš zadatak je da na jednom pojasu zemlje sprovedete osvetu, gde su 1914. godine tekli potoci nemačke krvi zbog podmuklosti Srba, muškaraca i žena. Vi ste osvetnici mrtvih. Mora se stvoriti zastrašujući primer koji će stanovništvo Srbije najstrašnije pogoditi“.

Njegovo naređenje slepo su izvršili major Oto Deš, komandant 749 puka, i neposredni izvršioci major Kenig, komandant garnizona u Kragujevcu, i Alfons Maciovič, komandant mesta Kraljevo. Ovaj poslednji, slovenskog porekla, odobrio je i izvršio masovno streljanje građana Kraljeva. Žrtve su sabirane u fabričke hale, a potom izvođene na masovno streljanje „kao ovce na za klanje“. Pripadnici 749. pešadijskog puka 717. posadne divizije naterali su svoje žrtve da prvo iskopaju rovove, a potom su započeli mitraljeskim rafalima da seju smrt. Bogojevići, Bogdanovići, Blažići, Vasiljevići, Vukadinovići, Vukomanovići, Dimitrijevići, Đorđevići, Nikolići, Novakovići, Petrovići, Radovanovići, Simovići, Terzići, Tomići, Todorovići, porodica Čuk iz Slovenije i stotine drugih porodica, Kraljevčana, radnika doseljenih iz svih krajeva Kraljevine Jugoslavije i izbeglica nisu imali mogućnosti da se brane, a oni zbog kojih se „gnev nemačkog Vermahta“ izlio na nedužne civile bili su daleko od mesta stradanja.

Đorđe D. Jakovljević, Božidar Belošević, Radosav Dukić, Milovan D. Terzić, Hranislav Pavlović, Miroslav Virant, imena su samo nekih od stradalnika. Ljudi koji imaju svoja mesta rođenja, imena i prezimena, svoja zanimanja, i svoje porodice. Ne brojevi i ne statistika, već žrtve bezumnih silnika. Nikada više nijedna ideologija, niti politička vlast nema pravo da zloupotrebljava istoriju i da koristi tragediju za svoj trijumfalizam! Poštovanje pokojnika, molitva, polaganje cveća i paljenje sveća moraju biti civilizacijski čin, a kolektivno pamćenje naša obaveza.

Uređenje spomenika i odavanje pošte nevino nastradalima je testament koji se ne ispunjava samo 14. oktobra, već u 365 dana godišnje. Trebalo bi da se potrudimo da zapamtimo barem nekoliko imena i prezimena žrtava Kraljevačkog oktobra. Nemamo pravo i ne smemo da ih zaboravimo.

Autor je predsednik „Društva istoričara Raškog okruga“