Kralj Aleksandar - srpski vojnik i evropejac

Po mnogim novijim, nacionalno usmerenim, tumačenjima, jugoslovenska država u čijem je stvaranju odlučujuće učestvovao kralj Aleksandar javila se suviše kasno. Ovo je samo donekle tačno. Pravednije bi bilo reći da se ona javila isuviše kasno da bude nacionalna država, ali isto tako isuviše rano da bi bila ustrojena na kosmopolitskim načelima. U doba bujanja nacionalizma, po završetku Prvog svetskog rata, samo su malobrojne kosmopolite bile spremne da se odreknu plemenskog u ime širih načela. Zato je jugoslovenstvo kao smesa liberalnog nacionalizma i kosmopolitizma ostalo ubeđenje samo delova intelektualnih elita, posebno u segmentu vere gde su njegovi zastupnici naivno očekivali da će duh 20. veka potpuno prevazići verske sukobe i isključivost.

Kralj se dokazao i kao državnik i kao vojnik. Njegova karijera vojnika, dok je bio prestolonaslednik, a i kasnije u svojstvu regenta i kralja, bila je besprekorna. Bio je komandant Prve armije u Prvom i Drugom balkanskom ratu, one armije koje je odnela pobede na Kumanovu i Bregalnici. U Prvom svetskom ratu on je, zajedno sa kraljem Petrom, postao simbol Srpske vojske, a dve epizode pokazuju zašto. Tokom povlačenja preko Albanije, iako bolestan, regent Aleksandar se požrtvovano držao uz srpsku vojsku odbivši da bude pre vojske prebačen na italijansku obalu. U odlučujućem trenutku 14. septembra 1918, kada se saveznička komanda kolebala šta da radi na Solunskom frontu, regent Aleksandar izdao je naredbu: Napred, u slavu ili smrt! Usledio je slavni proboj Solunskog fronta i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1. decembra 1918.

U vreme kada je bio prestolonaslednik i regent mogao je svuda oko sebe da čuje nepodeljen stav srpske intelektualne elite da je ujedinjenje Jugoslovena imperativ. I srpske i hrvatske političke elite došle su početkom 20. veka do slične procene. Njima je izgledalo da je, u okruženju velikih država, jedini način da Srbi i Hrvati opstanu i razvijaju svoju narodnost ako stvore dovoljno snažnu i veliku državu. Ali za dva središnja naroda nove države matematika Jugoslavije nije bila ista. Ujedinjenjem su se pod istim državnim krovom našli, prvi put u modernoj istoriji, svi Srbi i gotovo svi Jugosloveni. Raspad Jugoslavije značio bi da manji ili veći deo Srba mora ostati izvan nezavisne Srbije. Zato je svaki raspad Jugoslavije nužno vodio makar delimičnom odustajanju od zamisli da svi Srbi žive u jednoj državi. Onaj deo hrvatske političke elite koji je od 1921. do 1922, a posebno od 1928, u Jugoslaviji video tamnicu za hrvatski narod imao je drugačiju računicu. Ako se Jugoslavija raspadne Hrvatska će ili postati samostalna ili će biti deo neke nove podunavske katoličke federacije. Njima je izgledalo da bi u oba slučaja Hrvatska bila u boljem položaju nego u Jugoslaviji. U Sloveniji kralj je uspeo da pridobije šire slojeve za novu državu, donekle je to bio slučaj i u Dalmaciji. U Hrvatskoj i Slavoniji morao je da se zadovolji uskim delom intelektualne elite koji je iskreno prihvatio novu državu.

Posle ubistva hrvatskih poslanika u skupštini 1928. doveden je u pitanje opstanak nove države, a nezadovoljstvo u Hrvatskoj bilo je u snažnom usponu. Tada su i pojedini srpski političari počeli da se kolebaju oko Jugoslavije. Oni su na trenutak naterali i kralja Aleksandra da se zamisli nad sudbinom države koju je vodio i da razmotri i pitanje amputacije Hrvatske. Ali izuzimajući ovo kratko kolebanje kralj Aleksandar je do kraja života ostao zatočnik ideje o očuvanju Jugoslavije, predvodnik nove ideologije jugoslovenstva i ubeđeni pristalica ideje da će se troplemeni narod vremenom pretočiti u Jugoslovene. Kada je jednom prelomio da Jugoslavija mora da opstane posegao je za, u datim okolnostima, jedinom mogućom merom: uveo je ličnu vlast 6. januara 1929. i suspendovao tradicije srpske demokratije i političke slobode izvojevane 1888, a potvrđene 1903.

Više vojnik nego političar, više državnik nego diplomata, kralj Aleksandar Karađorđević je složen izbor između državnog jedinstva i političkih sloboda 1929. godine lako rešio u korist prvog. Cena ovog koraka bila je visoka: od tada do konačnog raspada Jugoslavije, sedamdeset dve godine kasnije, ova država nikada nije uspela da povrati demokratski poredak. Ovaj neuspeh, međutim, ne može se pripisati kralju Ujedinitelju. On je bio ugrađen u same temelje nove države koja je uprkos znatnom usponu i evropeizaciji ostala pretežno agrarna, ekonomski zaostala i neravnomerno razvijena. U takvim okolnostima stvaranje jugoslovenske nacije bilo bi gotovo nemoguće poslanječak i da su političke i intelektualne elite Srba i Hrvata bile potpuno jedinstvene.

Kralj je bio i veliki filantrop čijim je zalaganjem rešeno invalidsko pitanje. On i njegova supruga kraljica Marija ostavili su i pomogli niz zadužbina. Kraljevoj filantropiji, kao i posebnoj zahvalnosti koju je osećao prema carskoj Rusiji zbog njene podrške Srbiji u Prvom svetskom ratu, treba pripisati i izuzetnu posvećenost koju je pokazao prema ruskim izbeglicama koje su u desetinama hiljada došle a mnoge se i trajno nastanile u Kraljevini Jugoslaviji.

Kralj Aleksandar bio je prvi srpski novovekovni monarh koji je stvorio evropski dvor i prvi vladar novije srpske istorije koji je bio istinski Evropejac. Uz kneza Pavla i kneginju Olgu u najbližoj okolini, uz suprugu kraljicu Mariju koja je bila praunuka kraljice i carice Viktorije, kralj koji je formativne godine proveo u kosmopolitskoj Ženevi, bio je građanin Evrope i verski najtolerantniji vladar u savremenoj srpskoj istoriji. Kraljevo poštovanje prema islamu i jevrejskoj zajednici, a isto tako i prema rimokatoličkoj crkvi, bilo je hvale vredan primer razborite verske politike.

Kao Evropejac kralj je težio da obezbedi dostojno mesto Jugoslaviji u postversajskom poretku. Najveća vrednost kralja Aleksandra kao državnika bila je u tome što je shvatao da je obezbeđenje mira uslov opstanka nove države. Zato je 1920-1921. odlučno učestvovao u stvaranju Male antante u kojoj su se našle zajedno versajske pobednice Jugoslavija, Čehoslovačka i Rumunija. Ovaj savez je februara 1933. obrazovao stalni savet i sekretarijat koji su podsticali ekonomsku saradnju i bio je preteča sličnih ekonomskih integracija u zapadnoj Evropi posle Drugog svetskog rata. Pod kraljem Aleksandrom stvorena je i prva tvorevina u istoriji novije srpske državnosti koja je igrala uticajnu ulogu u kreiranju evropske politike. To je učinjeno kroz istaknuto učešće Jugoslavije u Ligi naroda, a uz podršku Francuske koja je kralju Aleksandru bila glavni spoljnopolitički partner. U evropske domete njegove politike spadaju i Pakt prijateljstva sa Italijom 1924, i naročito Ugovor o prijateljstvu sa Francuskom 1927. koji mu je bio posebno pri srcu. Pred kraj života Aleksandar je odigrao ključnu ulogu u osnivanju Balkanskog pakta u koji su ušle Jugoslavija, Rumunija, Grčka i Turska, a koji je imao za cilj obezbeđenje dugoročnog mira na Balkanu. Njegovo ubistvo ostavilo je neostvarenim Aleksandrovu želju da u Balkanski pakt uvede i Bugarsku, te njegove planove da trajno stabilizuje prilike na Balkanu i umanji mešanje velikih sila.

U poslednjim mesecima života kralj Aleksandar je na Vidovdan 1934. postavio kamen temeljac za gradnju mauzoleja na Avali – Spomenika neznanom junaku. Ivan Meštrović, arhitekta mauzoleja, postavio je u njega karijatide koje predstavljaju osam regiona Jugoslavije: Šumadinku, Panonku, Crnogorku, Bosanku, Makedonku, Zagorku, Dalmatinku i Slovenku, a u središnjem delu mauzoleja ispisane su godine 1912-1918. koje odaju spomen Srpskoj vojsci u Balkanskim ratovima i Velikom ratu. U viđenju većine Srba tog vremena to je bio spomenik koji ovekovečuje srpske žrtve položene u temelje nove države, a osam karijatida označavale su pet Srpkinja, dve Hrvatice i jednu Slovenku, to jest samu Jugoslaviju u kojoj bi moć otprilike na taj način trebalo da bude raspodeljena. U viziji većine Hrvata karijatide je trebalo da se preobraze u najmanje šest saveznih jedinica, a u novoj federaciji svaki njen sastavni deo imao bi pravo veta. To je bilo dosta različito od onoga kako su na spomenik gledali njegov naručilac i njegov tvorac. Prvi je u ovoj simbolici video osam regionalnih identiteta koji će se spojiti u jedan jugoslovenski, drugi je u mauzoleju video i univerzalnu vertikalu koja povezuje ljude svih doba.

Srpski vojnik, jugoslovenski ideolog, balkanski i evropski državnik, sve su se ove uloge spojile u jednoj ličnosti – u kralju Ujedinitelju. U jesen 1934. Aleksandrov ugled u Evropi bio je na vrhuncu, a isto tako i uticaj Jugoslavije na Balkanu i u Srednjoj Evropi. Upravo tada došlo je do njegovog ubistva koje je bilo pucanj u evropski mir. Viteški kralj je pao kao žrtva nacionalističkih izvršilaca i fašističkih i nacističkih naručilaca, a celokupna bezbednosna aphitektura koju je postojano gradio ubrzo je dovedena u pitanje. Za kraljem Ujediniteljem ostala je simbolika neostvarene vizije umetnički opredmećena na Avali: vizija državne tvorevine koja poštujući sopstvenu tradiciju prevazilazi nacionalne i verske podele, uviđa da je deo šireg regiona i traži dostojanstveno mesto u Evropi.

Autor je istoričar