Pad Berlinskog zida i restauracija kapitalizma i fašizma

9. novembra obeležena su dva događaja vezana za Nemačku i njenu istoriju. Kao i svake godine, Međunarodni dan borbe protiv fašizma, u znak sećanja na tzv. Kristalnu noć iz 1938. godine, kada su nemački nacisti izvršili pogrom nad Jevrejima, tj. učinili prvi korak u ostvarivanju Holokausta. Drugi događaj desio se pre 25 godina, 9. novembra 1989. godine, kada je više hiljada Nemaca slobodno prešlo preko Berlinskog zida iz Istočnog u Zapadni Berlin, što se uzima kao početak njegovog pada. Zvanična Nemačka s pravom gleda na prvi događaj sa osudom i opomenom, a drugi slavi i veliča kao trijumf slobode i simbolički početak svog ponovnog ujedinjenja. Ipak, da li se na ove značajne istorijske događaje može gledati tako različitom optikom? Postoji li, naime, među njima neka unutrašnja povezanost koja se na delu pokazala u godinama nakon pada Berlinskog zida?

Povampirenje globalnog fašizma nakon pada Berlinskog zida

Vlasti Istočne Nemačke, koje su i podigle Berlinski zid, nazvale su ga „antifašističkim odbrambenim zidom”. Na prvi pogled, ovakav izraz može delovati preterano i tendenciozno. Nazivati posleratnu Zapadnu Nemačku i čitav Zapad fašističkim, od kojih se treba odbraniti podizanjem Zida, mnogima je zvučalo kao već poznata sovjetska, komunistička propaganda koja svoje protivnike olako i sasvim neosnovano proglašava za fašiste. Međutim, događaji koji su usledili u Evropi i svetu nakon pada Berlinskog zida pokazali su da su istočnonemački komunisti u velikoj meri bili u pravu, i da tu nije reč (samo) o pukoj hladnoratovskoj propagandi koja dolazi iz Istočnog bloka.

Jer, nije li rušenje Berlinskog zida dovelo, zapravo, do teritorijalnog proširenja i jačanja Zapadne Nemačke, budući da je ova praktično pripojila sebi Istočnu Nemačku, i u nju uvela svoj politički i ekonomski sistem, što se eufemistički naziva „ujedinjenjem“? Nije li ovakvo ujedinjenje bilo poništavanje krajnjeg ishoda Drugog svetskog rata, koji je podelu Nemačke uzimao za pravednu kaznu prema Nemačkoj, a pripajanje njene istočne polovine (pro)sovjetskom bloku za pravednu nagradu prema Sovjetskom Savezu koji je i bio najzaslužniji za slom nacizma? Nije li, dalje, ujedinjenje Nemačke, i posledično rušenje komunizma u Istočnoj Evropi, bila glavna karika u ostvarivanju „novog“ evropskog i svetskog poretka, o kojem je i Hitler sanjao pola veka ranije, sa presudnim naglaskom na „prodor na Istok“, tj. pokoravanje Rusije? Nisu li ovako ujedinjena Nemačka i Novi Evropski (Svetski) Poredak svoje pravo lice pokazali u slučaju Jugoslavije, Srbije i Srba, kada je naša država od strane njih bila razbijana i bombardovana, kao u vreme nacizma 1941. godine, srpski narod u Hrvatskoj, slično Jevrejima, doživeo svoju „Kristalnu noć“, a Srbi u celini izolovani u politički, medijski i ekonomski geto? Nije li ujedinjena Nemačka bila glavni zagovarač i pokrovitelj nove „Nezavisne Države Hrvatske“ u kojoj se i desio pomenuti pogrom? Ne podržava li danas Nemačka fašističke grupacije i snage koje u Ukrajini terorišu Ruse, a na Kosovu Srbe? Itd. itd. Ima mnogo činjenica i primera koji potvrđuju da se sa zapadne strane Berlinskog zida zaista nalazio pritajeni, suštinski neporaženi, fašizam koji samo čeka povoljnu istorijsku priliku da se povampiri. U ruhu tobože „denacifikovane“ Nemačke i „demokratskog“ Zapada.

U februaru 1990. Ginter Gras je lepo primetio i rekao: „Jezivo i nezabeleženo iskustvo Aušvica, koje smo podelili sa ljudima Evrope, govori protiv ujedinjene Nemačke“. Ali, Angela Merkel se, naravno, ne obazire na mišljenje velikog pisca. Njoj nimalo ne smeta i nije joj sporno da istog dana osuđuje nacizam i „Kristalnu noć“, a hvali pad Berlinskog zida, odnosno ujedinjenje Nemačke. Po njoj, „pad Zida je pokazao da snovi mogu da se ostvare. Ništa ne mora da ostane kako jeste, koliko god da su velike prepreke“. Nemački ambasador u Srbiji Hajnc Vilhelm izjavio je da je „pad Berlinskog zida promenio i Evropu. Da taj zid nije pao, Evropa ne bi mogla da se ujedini“. „Svet je“, kako je dodao, „postao multipolaran i Evropa je u njemu našla svoje mesto“.

Malograđanski snovi o boljem životu na Zapadu

Snovi Angele Merkel svakako su se ostvarili. Poreklom iz Istočne Nemačke, postala je po drugi put kancelar velike, jake i jedinstvene Nemačke. Ali, nismo sigurni da su se ostvarili snovi većine njenih nekadašnjih zemljaka, Istočnih Nemaca. A Vilhelmova pričica o „ujedinjenju Evrope“ i „multipolarnom svetu“ u kome je „Evropa našla svoje mesto“ namah se pokazuje kao bajka, ako znamo da je to „ujedinjenje Evrope“ išlo ruku pod ruku sa razjedinjenjem Čehoslovačke, Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, da je takva „ujedinjena Evropa“ zamišljena ne samo bez, već i protiv Rusije, i da je pad Berlinskog zida otvorio put trijumfu unipolarnog sveta na čelu sa SAD, a „Evropa“, sve do danas, i dalje nalazi svoje mesto pod američkom (NATO) čizmom.

Osam hiljada balona koji su u Berlinu pušteni povodom 25 godina od pada Zida, i „svetleća granica“, umesto nekadašnjeg hladno(ratovsko)g betonskog Zida, koja je tim povodom napravljena, ne mogu da prikriju da su se snovi mnogih Istočnih Nemaca rasprsli kao mehuri od sapunice, i da priča o „ujedinjenju“ Nemačke ima mračniju stranu i na unutrašnjem, a ne samo na globalnom planu o kome smo govorili. Ispovest jedne Istočne Nemice koja je u vreme pada Zida bila student najbolje ilustruje od čega su bila sastavljena maštanja njenih zemljaka koji su želeli da udahnu „slobodan“ vazduh sa Zapada: „Ljudi u Istočnoj Nemačkoj nisu živeli toliko loše, ali im je većina stvari bila nedostupna. Išli su na letovanja i zimovanja, ali samo u 'bliske' zemlje, kao što su bile Čehoslovačka ili Poljska. Redovno su u kući držali zalihe hrane, zbog čestih nestašica. Među zalihama je bilo brašna, mleka, šećera, ali ne i čokolada ili bombona, koje su deca retko kad jela, jer su ovi slatkiši bili skuplji. Oblačili su garderobu uvezenu iz Mađarske. Sa tom garderobom je bilo sve u redu, ništa joj nije falilo, ali je nekako uvek bila jednostavna. Bez ikakvih noviteta, boja, dodataka. A ja jedino što sam želela je da obučem džins i nosim majicu na kojoj su ispisana slova. To je već bio luksuz koji sebi nisi mogao da priuštiš. Ne samo zbog para, već i zbog toga što ako bi neko u Istočnoj Nemačkoj nosio džins, taj bi bio trn u oku Štaziju, koji bi ga najverovatnije optužio da podržava Zapadnu Nemačku, priseća se Andrea Rozenberger i pominje da je čak i televizor u boji bila stvar o kojoj su Nemci u NDR maštali. Upravo taj televizor je bio i prva stvar koju je Andrea kupila od plate zarađene u jednoj firmi u zapadnom delu Berlina, gde i danas živi i radi“[1].

Dakle, u Istočnoj Nemačkoj, po samom Andreinom priznanju, „nije se živelo toliko loše“, mnogo šta je „bilo u redu“ i „ništa mu nije falilo“, ali nije bilo dovoljno čokolada, bombona, džinsa, isprintanih majci, TV-a u boji, i sličnog, niti je moglo da se putuje na Zapad. Tipični snovi jednog malograđanina. Naravno, nemamo ništa protiv luksuznijeg i slađeg života. Ali, ako se pri tome gleda, kako biva kod malograđanštine, samo na svoj sebični lični i klasni interes, a ne i na dobrobit i blagostanje svojih sunarodnika i interese svoje države u celini, reč je o običnom, prizemnom i ograničenom egoizmu i samoživosti. Neometano odškolovani i solidno zbrinuti u socijalizmu, mahom pripadnici inteligencije i široke srednje klase, poželeli su više, bez obzira na posledice. Tako je i ova Andrea tek diplomirala na Fakultetu tehničkih nauka, a već je „imala pregršt snova i planova“ vezanih za Zapad, gde je „oduvek maštala da živi i radi u jednoj od prestižnih tamošnjih kompanija“.  Kao „najveća prepreka“ za te snove ispostavio se „Zid“. Pa ga je trebalo urušiti, kako bi njen i njihov lični i klasni ego bio zadovoljen. Istočni Nemci su platili cenu ovih sitnoburžujskih iluzija. Cena je bila gubitak sopstvene države, nacionalne časti i kakve-takve socijalne sigurnosti.

Mislili su da će sve dobro iz socijalizma da ostane, a da će biti bogatiji i politički slobodniji, i vrlo brzo u svakom pogledu izjednačeni i ravnopravni sa Zapadnim Nemcima na koje su gledali kao na sestre i braću. Njihove iluzije izdašno je podsticala vlast Zapadne Nemačke koja je još od doba Adenauera davala premije za prebegle, i nudila im radno mesto i bolji život. Kada je Zid padao, svako ko je prešao iz Istočne u Zapadnu Nemačku dobio je sto maraka za poklon. Priznajem, teško je odoleti ovom zovu „blagostanja“ i „slobode“. Ali, bio je to sirenski zov koji je mnoge Istočne Nemce gurnuo u privlačnost nepoznatog i nedoživljenog, a Istočnu Nemačku razbio o hridi imperijalističkog kapitalizma. Kako kaže naš narod, ko hoće veće, izgubi iz vreće. To se i desilo većini Istočnih Nemaca. Kada su rušili Zid i hrlili na Zapad, nisu ni sanjali da to novo, sveže i bolje, o čemu su sanjali, uglavnom neće dobiti, a da će ono što su sigurno posedovali izgubiti. A pogotovo nisu verovali da će mentalni i materijalno-društveni zid između njih i njihove „braće“, Zapadnih Nemaca, i dalje ostati na snazi, čak i nakon 25 godina od pada Zida i „ujedinjenja“. O tome govori i činjenica da, kada se dva Berlinca upoznaju, obično pitaju iz kog su dela grada, zapadnog ili istočnog.

Kapitalističko osvajanje Istočne Nemačke nakon pada Zida

Podaci vezani za sudbinu Istočnih Nemaca u ujedinjenoj Nemačkoj su surovo realni i otrežnjujući, naročito s obzirom na priželjkivano dostizanje materijalnog standarda i društvenog statusa svoje zapadne „braće“. Uz sva šminkanja i isticanja da je „bilans rušenja Berlinskog zida pozitivan“, čak ni nemačka vlada nije mogla da prećuti da su „u važnim ekonomskim sektorima kao i na tržištu rada još uvek primetne ne male razlike“ između istočnog i zapadnog dela Nemačke. Tako je BDP po glavi stanovnika u istočnom delu za polovinu manji nego u zapadnom (23.585 eura naspram 35.391), nezaposlenost je 10,3 posto, za razliku od zapadnih 6, a privredni rast je 20 posto, dok je u zapadnom delu 27. Zaključuje se da je „manjak velikih preduzeća i dalje presudan faktor slabije produktivnosti u istočnoj Nemačkoj“[2], a to je upravo ono što je Istočna Nemačka imala u vreme socijalizma. Ništa manje važna od čisto ekonomskih pokazatelja je društvena svest tj. autopercepcija svog društvenog položaja. Tako je 2011. godine, uoči pedesete godišnjice izgradnje Berlinskog zida, velika većina stanovnika bivše Istočne Nemačke, čak 83%, smatrala da i dalje postoje razlike, odnosno „nevidljivi zid“, između istoka i zapada Nemačke[3]. Klaus Šreder, doktor sociologije i politikolog sa Slobodnog univerziteta u Berlinu, objašnjava suštinu ovog „nevidljivog zida“, osećanja istočnonemačkih stanovnika da su građani drugoga reda, i navodi razloge njihove ostalgije: „Mnogi ljudi iz bivšeg DDR-a još uvek se osećaju kao da su ostali bez domovine i da su stranci u ujedinjenoj Nemačkoj. Život u nekadašnjem DDR-u je bio jednostavniji i pregledniji...Osnovna spoznaja glasi: mnogi ljudi su nakon radikalnih reformi i uvođenja tržišne privrede stekli utisak da su njihove biografije postale bezvredne i da se ne poštuju. Mnoge firme i njihovi proizvodi su tokom 1990. praktično preko noći prestali da postoje. Zbog toga mnogi svoja sećanja čuvaju uz pomoć predmeta i to uz slogan: Nismo mi bili toliko loši, kao što to tvrdi Zapad“. Današnji omladina istočnog dela Nemačke je naravno trezvenija od njihove generacije iz vremena rušenja Zida:. „Oko 40 odsto mladih čiji su roditelji živeli u doba bivšeg DDR-a o tom dobu ne govori kao o diktaturi, a čak 50 odsto njih tvrdi da ni na Zapadu ne vlada istinska demokratija“[4].

Ne tvrdimo da su u Istočnoj Nemačkoj u doba socijalizma tekli med i mleko. Ali, još manje je istina da se iza „gvozdene zavese“ nalazilo „carstvo zla“, kako je govorio Regan. SSSR i Istočna Evropa su pretrpeli neuporedivo veća razaranja i podneli mnogo veće žrtve od Zapada tokom Drugog svetskog rata. I u posleratnoj obnovi i izgradnji su morali da se oslone sami na sebe, za razliku od Zapadne Evrope, naročito Zapadne Nemačke, u koju su se slile milijarde američkih dolara u okviru tzv. Maršalovog plana. Ta ogromna razlika u početnim pozicijama logično je uticala na veću razvijenost i viši standard Zapadne Nemačke u odnosu na Istočnu. Ali, kada se govori o milionima građana Istočne Nemačke koji su pre podizanja Berlinskog zida emigrirali u Zapadnu, previđaju se dve važne činjenice. Prvo, bila je to za Zapadnu Nemačku jeftinija radna snaga od njenih stanovnika, pa je, pored ideološkog, postojao i ekonomski motiv da ih privlače, a drugo, radilo se o migraciji profesionalnih i kvalifikovanih radnika dobro obučenih zahvaljujući kvalitetnom sistemu obrazovanja koji su imali Istočna Nemačka i socijalističke zemlje uopšte (isti slučaj je bio sa jugoslovenskim radnicima koji su 60-ih godina prošlog veka otišli u „pečalbu“). Takođe, previđa se da nisu samo građani Istočnog Berlina prelazili u Zapadni, nego i da su mnogi stanovnici Zapadnog kupovali u Istočnom zbog (dosta) nižih cena proizvoda.

A posle pada Zida, anektirana Istočna Nemačka i Istočna Evropa uopšte postali su savršeno tržište za zapadnonemačku industriju, i sjajno nalazište prirodnih (sirovina) i ljudskih resursa (jeftine radne snage) za eksploataciju. Merkelova je na proslavi 25 godina rekla da je „pad Berlinskog zida bio epski udarac tiraniji“, „pobeda slobode nad ropstvom i poruka nade današnjim i budućim generacijama da mogu srušiti zidove, zidove diktatura, nasilja i ideologija“, što „nam je pokazalo da imamo snage sami oblikovati svoju sudbinu i činiti stvari boljima“[5]. Ipak, za mnoge Istočne Nemce, pre svega radničku klasu, pad Zida označio je uspostavljanje tiranije, diktature i nasilja Kapitala i kapitalizma, pod okriljem nove, liberalne ekonomske ideologije zasnovane na agresivnom individualizmu, konkurenciji i kompeticiji, koja je potisnula socijalističku ideologiju kolektivizma, solidarnosti i saradnje. Vidimo da kod njih preovladava seta pa i čežnja za nekadašnjom socijalističkom domovinom, i da, u svakom slučaju, nema one nade i entuzijazma koji su Istočne Nemce pokretali da ruše Zid.

„Nevidljivi zidovi“ između Zapadnih i Istočnih Nemaca, i bilans istočnoevropske „tranzicije“

To je i logično. Jer, kada se kaže da je „Nemačka Demokratska Republika jedinstven primer države koja je i bukvalno eksplodirala od unutrašnje političke teskobe“, zaboravlja se reći bolniji ostatak istine. Vlast komunističke partije u Istočnoj Nemačkoj, oličena velikim delom u Zidu, bila je fizički vidljiva i opipljiva. Postojao je sasvim realan, konkretan zid, čije rušenje je vodila nada u bolji život. I oko tog konkretnog cilja su se Istočni Nemci, u periodu sutona istočnoevropskog socijalizma, mogli lako okupiti i angažovati. Međutim, 25 godina kasnije, vidimo da mnogi Istočni Nemci osećaju jednu dublju, sveprožimajuću društvenu teskobu, koja prevazilazi po snazi i obimu onu političku iz doba Istočne Nemačke. Dok je ona teskoba bila velikim delom fizička, ova je takoreći metafizička. Nema vidljivih zidova, Partije i betona, koji ih razdvajaju od „slobode“ i „blagostanja“. Ali, tu su oni „nevidljivi zidovi“ koji ih i dalje dele od zapadnonemačkih sunarodnika i nekadašnjih, neostvarenih ideala, a koji se ništa manje realno ne osećaju (jedan stanovnik istočne Nemačke je sažeto izrazio važan deo tog osećanja – „Ne mogu ni danas da putujem jer nemam para“). Protiv takvih zidova je naravno mnogo teže mobilisati se nego protiv Berlinskog. Poredak totalitarnog kapitalizma i višestranačke „demokratije“, koja se u stvarnosti najčešće svodi na monotono smenjivanje dve partije ili koalicije na vlasti, mnogo perfidnije i efikasnije od autoritarnog, jednopartijskog real-socijalizma, suzbija veru i osećaj da se svojim snagama mogu oblikovati sopstvena sudbina i činiti stvari boljima. Kako reče Bodrijar, ne monizam, već dualizam, duopol, jeste savršena forma monopola.

A kada se u obzir uzmu druge zemlje nekadašnjeg Istočnog bloka, slika istočnoevropske „tranzicije“ je još sumornija. Tako je, prema jednom najnovijem istraživanju, „postkomunistička tranzicija razočarala većinu Bugara zbog korupcije. Tek 2 posto građana misli da je uspostavljena vladavina zakona. Najveći dobitnici u demokratizaciji zemlje jesu političari (41 posto) i mafijaši (27 posto), a najveći gubitnik je narod (54 posto), misle Bugari. Pozitivne ocene o razvoju Bugarske u vrijeme komunizma prevladavaju, 43 posto, a 14 posto je negativnih. Više od polovine ispitanika odobrava rad vlade bugarskog komunističkog diktatora Todora Živkova. 55 posto ima o njoj pozitivno mišljenje, a jedva 25 posto negativno“[6]. Početkom godine se moglo pročitati i da skoro polovina Rumuna danas smatra Čaušeskog pozitivnom ličnošću[7] . Branko Milanović je lepo rezimirao bilans restauracije kapitalizma u Istočnoj Evropi: „Skraćivanje životnog veka (npr. u Rusiji i Ukrajini), negativan rast stanovništva, korupcija, kleptokratija, ekstreman porast nejednakosti“. I dobro zaključio: „Svi su maštali o demokratiji i prosperitetu, ali nijedno od ta dva nije došlo za većinu ljudi u istočnoj Evropi i bivšem SSSR. Zid je pao samo za neke“.

Zato ne treba da čudi kada Vladimir Putin kaže da je slom SSSR-a „najveća geopolitička katastrofa veka“. Dok Mihail Gorbačov besramno trabunja kada kaže da „pad Berlinskog zida pokazuje koliko su dobri odnosi između Nemačke i Rusije važni za ceo svet“. Da je to bilo dobro za Zapadnu Nemačku, sasvim je jasno. A kako je prošla Rusija nakon toga, moglo se videti, kada su za desetak godina pijane Jeljcinove vladavine uništene sve pozitivne tekovine iz sovjetskog perioda, a država se od druge svetske sile srozala na poslušnu i bezopasnu marionetu Zapada. Gorbačov je svoju dobrodušnost i uslužnost spram Zapada demonstrirao par nedelja pre pada Berlinskog zida, kada je iz Moskve sovjetskim vojnicima strogo naređeno da se ne mešaju u „unutrašnje istočnonemačke prilike”. Time je Gorbačov praktično poslušao i sproveo volju Regana koji mu je nekoliko godina ranije iz Berlina poručio: „Sruši taj zid!“. Mnogi drugi američki presednici, Kenedi, Klinton, Obama, takođe su pohodili Berlin, i naročiti naglasak u svojim govorima stavljali na Zid. Američki blickrig na istok Evrope i čitavu planetu nakon njegovog rušenja objašnjava i zašto.

Kažu da su Zapadni Berlinci znali da bacaju smeće u Istočni Berlin preko Zida. Nije se mnogo promenio njihov odnos prema Istočnim Nemcima ni posle pada Zida. Ali zato su Istočni Nemci mogli su da vide i osete pravu stvarnost kapitalističkog Zapada koju je Zid do tada sakrivao. Umesto slika slobodnog i lagodnog života o kojem su maštali, suočili su se sa kapitalističkom otuđenošću, poniženjem i smećem kojim su ih i ranije zasipali sa Zapada.