Da li je BiH potrebna druga dejtonska konferencija?

Mastilo jedva da se osušilo na Dejtonskom sporazumu iz 1995. godine kada su počeli da se pojavljuju pozivi za drugu "dejtonsku konferenciju" radi kompletiranja tranzicije BiH iz nefunkcionalnog ratom razorenog dvorišta "međunarodne zajednice" u životnu, stabilnu, multietničku demokratiju slobodnog preduzetništva.

Na primjer, već u septembru 1996. godine ambasador Ričard Holbruk, glavni arhitekta Dejtonskog sporazuma, izjavio je da je druga konferencija neophodna za "jačanje" ovog sporazuma.

U drugom primjeru, na desetu godišnjicu sporazuma, iako je bilo sveopštih čestitanja na "uspjehu" Dejtonskog sporazuma, mnogi zvaničnici u Evropi i SAD vidjeli su potrebu da sazovu još jednu konferenciju po ugledu na Dejton radi konsolidacije "koristi" od sporazuma iz 1995. godine i da bi BiH podigli na viši nivo.

U najnovije vrijeme, u martu 2009. godine, Međunarodna krizna grupa objavila je procjenu o BiH i, iako nije konkretno pozvala na sazivanje druge dejtonske konferencije, predložila je seriju suštinskih preporuka s ciljem da se prevaziđu zaostali problemi i BiH uvede u evropsku porodicu potpuno funkcionalnih država.

Stara paradigma

Ovo su samo tri primjera prilično ustaljenih poziva od 1995. godine da se sazove druga dejtonska konferencija radi "popravljanja" ozbiljnih i stalnih problema.

Ovi pozivi su tokom godina pokazali dva glavna fenomena. Prvo, oni ukazuju na činjenicu da je Dejtonski sporazum iz 1995. godine bio monumentalni neuspjeh u uspostavljanju uslova neophodnih za garantovanje održive, moderne, demokratske, multietničke države slobodnog preduzetništva.

Istini za volju, dejtonski proces je okončao rat u BiH. Ali, nije uspio u pokušaju da izgradi neophodne društvene, ekonomske i političke uslove neophodne za uspostavljanje široko prihvaćene političke zajednice. A, što je najvažnije za BiH, to je značilo da dejtonski proces nije bio u stanju da spoji tri etničke grupe u bilo kakav oblik onoga što je Benedikt Anderson elokventno nazvao "izmišljenom zajednicom" (Izmišljene zajednice: Refleksije porijekla i širenje nacionalizma, 1983).

Dejtonski sporazum nije uspio u dvije važne, specifične tačke koje Anderson opisuje. Prvo, velika većina stanovnika BiH ne prihvata da je država ograničena - da postoje priznate granice izvan kojih postoje druge, različite države. Drugo, oni ne prihvataju da je BiH suverena - da se u pravu i praksi BiH podudara sa opšteprihvaćenim granicama. Jednostavno rečeno, za previše građana BiH, granice i suverenitet se ne poklapaju sa onim što Dejtonski sporazum definiše kao državu.

Drugo, pozivi tokom godina da se održi "drugi Dejton" odraz su odlučnosti i samodefinisane odgovornosti "međunarodne zajednice" (u stvarnosti SAD i nekoliko evropskih država) da održe proces kontrole i upravljanja društvenim, političkim i ekonomskim procesima u BiH. Ova odlučnost određenog broja uticajnih država, eufemistično nazvanih "međunarodnom zajednicom", zasnovana je na tradicionalnoj paradigmi o tome kako politička zajednica mora da bude konstruisana.

To je paradigma izgrađena na čvrstom uvjerenju da samo manji broj velikih sila - prvenstveno SAD - posjeduje znanje, mudrost, snagu i sredstva za određivanje načina na koji političke zajednice moraju da budu ustanovljenje ukoliko žele da budu uspješne i ocijenjene kao legitimne. To je paradigma koja se odnosi na interes "velikih sila" da budu veoma široko shvaćene i da budu superiorne u odnosu na interese manjih snaga, nad kojima su dominantne. Kroz veći dio savremene istorije - najmanje od 15. vijeka - Zapad je opravdao dominaciju velikog dijela planete kroz staru paradigmu. Posebno na Balkanu ova dominacija je počela kolapsom hrvatske i srpske srednjovjekovne imperije u 12. odnosno 14. vijeku, i nastavila se uz nekoliko prekida do danas.

Konsekventno, tokom vijekova Balkan je postao imperijalno igralište ne zato što su velike sile bile zainteresovane za region sui generis, nego zato što je on postao raskrsnica nekoliko sila koje su se međusobno nadmetale.

Berlinski kongres, koji je sazvao njemački kancelar Bizmark 1878. godine, postavlja standarde savremene imperijalne dominacije nad Balkanom u skladu sa interesima imperijalnih sila, bez obzira na uticaj koji to ima na sam Balkan. Iako se suštinski razlikuju, Dejtonski sporazum iz 1995. godine savršeno prati logiku i uticaj Berlinskog kongresa.

Breme odgovornosti nije samo na velikim imperijalnim silama, odnosno međunarodnoj zajednici. Kako vrijeme prolazi, narodi i lideri na Balkanu postaju saučesnici u savremenoj paradigmi.

Iako ona ima korijene postepenog razvoja nedugo nakon srednjeg vijeka, stara paradigma je počela da ulazi duboko u psihu Balkana poslije industrijske revolucije i francuske revolucije, koje su zajedno definisale "savremenost" nakon prvog kvartala 19. vijeka. Poruka - koju su prenijele Balkanu velike sile sa sjeverozapada Evrope, a uskoro i SAD - jeste da za istinsku savremenost koja vas ubraja u redove najpriznatijih država svaka zemlja treba da potpuno prihvati beneficije ove dvije revolucije.

Zajedno sa ostatkom istočne i centralne Evrope Balkan se borio da dostigne zadati nivo savremenosti. Ali, koliko god se trudio, Balkan nikada nije bio ni blizu određene granice - ni politički, niti ekonomski. Uprkos nekim varijacijama u stepenu razvoja, balkanske države i dalje su taoci dvije uticajne snage - aktuelne dominacije stranih sila i njihove sklonosti da upravljaju samoranjavanjem.

Obnova stare paradigme

Tokom devedesetih, Balkan je posto pojedinačno najvažnija oblast spoljne politike Klintonove administracije. Iako je Klintonova administracija bila uspješna u okončanju užasnog rata u BiH, imala je poteškoća, kao i mnogo puta u prošlosti, da dizajnira i nametne političko rješenje u regionu.

Iako je Dejtonski sporazum bio prekretnica za nevinost Klintonove administracije, njen neuspjeh u regionu doprinio je sijanju sjemena ekonomskog i političkog neuspjeha Balkana, kao i zaostalosti ovog regiona. Klintonova administracija izvukla se odlaskom sa funkcije, a Balkan je izblijedio iz svijesti američke spoljne politike, ne zato što je ostvaren uspjeh, nego zato što su se pojavila mnogo važnija pitanja i prioriteti za Bušovu administraciju.

Bušova administracija odlučila je na početku svog mandata da će se SAD povući sa Balkana i predati to pitanje Evropljanima u najvećoj mogućoj mjeri. Bušova administracija nije odlučila da ovo učini iz razloga što je odbacila staru paradigmu u korist nekog novog, nadahnutog pravca djelovanja, već stoga što se osjećala obaveznom da primijeni staru paradigmu na nekom drugom mjestu.

Sa završetkom Bušove administracije i dolaskom Obamine administracije Balkan se vratio u agendu američke spoljne politike. Balkan je postao ostatak Klintonove ere. Balkan je generalno, a BiH naročito, forsiran kao pitanje od strane Bijele kuće, a još više od strane viših nivoa ''novog Stejt departmenta''.

Osim toga, Balkan je postao obnovljeni prioritet među nekoliko vodećih političara u zapadnoj Evropi i među nekoliko analitičkih i političkih grupa u SAD. Oni brinu što BiH propada i što ne bilježi neophodni napredak prema održivoj zemlji, stabilnoj demokratiji i multietničkoj državi slobodnog preduzetništva kakva je tako živahno plesala u njihovim imaginacijama kada je zaključen Dejtonski sporazum.

Prema njihovim tvrdnjama, BiH je pokazivala ''stalan napredak'' prije 2006. godine. Reforme, navode zagovornici ove teze, stalno su napredovale – sudska i poreska reforma postale su realnost, obavještajna i bezbjednosna reforma su sprovedene, zaključene su dvije runde reforme sistema odbrane, reforma policije napreduje, a reforma Ustava, naročito u oblasti ljudskih prava, zacementirana je.

Od tada, međutim, reforme ne samo da su obustavljene, nego je BiH ''opasno nazadovala''. Situacija je, prema ovim samoproglašenim spasiocima BiH, postala kritična. BiH je u opasnosti da sklizne u haos i na kraju se raspadne.

A, zašto se ovo dešava? Prema ovim, samoproglašenim spasiocima BiH, za to postoje dva osnovna razloga. Prvo, oni pripisuju krivicu Bušovoj administraciji zbog njenog generalnog zanemarivanja Balkana, a naročito BiH. Drugo i možda važnije, oni tvrde da je omanulo lokalno rukovodstvo. Oni naročito okrivljuju premijera RS Milorada Dodika i, u manjoj mjeri, Harisa Silajdžića, bošnjačkog člana tročlanog Predsjedništva BiH. Zapadni zvaničnici smatraju da Dodik (naročito) i Silajdžić vode politike koje snažno favorizuju njihove narode, a ne BiH kao cjelinu.

S tim u vezi, ova kombinacija državnih zvaničnika (uglavnom u Obaminoj administraciji) i njihovih bliskih savezničkih kohorti u analitičkim grupama vjeruju da je neophodno nadograditi čvrste reforme za koje vjeruju da su postojale tokom "pozitivnog" razvoja BiH do 2006. godine i ponovo je utvrde prije nego što bude "suviše kasno". Ali, ova grupa je zaslijepljena sopstvenom arogancijom i nerazumijevanjem BiH, Balkana i šire realnosti međunarodne politike.

U stvarnosti, međutim, ne postoji racionalan argument za ponovni veći angažman SAD u BiH (ili na Balkanu). Ne postoje važni američki interesi koji su ugroženi na Balkanu, iako se Obamina administracija suočava sa haosom zbunjujućih i obimnih problema da drugim mjestima, koji imaju vitalan interes za SAD. Osim toga, argument da je postojao stalan napredak prije 2006. godine je fantazija kolektivne, uobražene i licemjerne imaginacije.

Svakako, postoji strukturna promjena, ali nove, centralizovane strukture BiH su maštarija. Strukture znače veoma malo. Vlast je uvijek počivala na etničkim zajednicama. Rukovodstvo u BiH uvijek su veoma vješto pričali američkim i ostalim zapadnim zvaničnicima ono što su željeli da čuju, a stvarnost je bila drugačija. Ukratko, reforme su bile trijumf forme nad suštinom. To su bili šuplji, lažni pokušaji da se stvori privid promjena, kada ih u stvarnosti nije bilo.

Za zapadne zagovornike intervencije, breme neuspjeha u BiH počiva isključivo na leđima rukovodstva u BiH. Ovi lideri, tvrde oni, nisu uspjeli da ozbiljno shvate napore arhitekata Dejtona i doživjeli su mizeran neuspjeh, barem nakon 2006. godine, u primjeni plana koji bi od BiH napravio vrhunski primjer životne multietničke demokratije.

Istina je, međutim, da je BiH "propala" i da neuspjeh počiva isključivo na leđima zapadnih zagovornika ovih ideja. Ključni razlog neuspjeha je u njima samima i njihovoj pogrešno vođenoj, neprikladnoj politici koja je pokrenuta tokom devedesetih godina dvadesetog vijeka.

Neuspjeh BiH nema ništa s tim što su Bušova administracija ili lokalno rukovodstvo zanemarili ovu zemlju. Neuspjeh je povezan sa arogantnom nesposobnošću, ili odbijanjem da se shvati priroda etničke politike, da se pogrešno procijeni ono što je neophodno za uspostavljanje savremene političke zajednice, da se propusti činjenica da se samoopredjeljenje ne može ugušiti diktatom i da je rješavanje jugoslovenskog pitanja "komad po komad", umjesto da se pažnja usmjeri na region kao cjelinu - bio recept za katastrofu.

U završnoj analizi, za one koji se zalažu za ponovni snažan američki angažman u BiH (i na Balkanu), sama BiH (i Balkan) nije nikada bila suština. Za njih, suština je snažna nit američkog imperijalizma i izuzetnosti, snaga da se utiče na sudbine. Slučaj BiH postao je, za mnoge od njih, način da ispune lične i psihološke potrebe prerušene u nacionalne interese.   

(Ne tako) Nova paradigma     

Jednostavno rečeno, BiH nije potrebna nova dejtonska konferencija, niti bilo šta izdaleka nalik na nju. Jačanje ovog argumenta je prostije tumačenje stare paradigme imperijalističke intervencije, koja je davno prevazišla svoju korisnost u svijetu globalizacije iz 21. vijeka.

U svijetu u kome se ekonomske, socijalne i političke strukture brzo mijenjaju, više nije izvodljivo da se samo odredi priroda političke zajednice za druge. Naročito je neprikladno ako velika sila, poput SAD, pokušava da "diktira" ili čak propisuje oblik i suštinu ekonomske, društvene i političke organizacije i interakcije, kao što je Balkan, koji za nju ima minimalan nacionalni interes.

Umjesto toga, SAD i velike sile zapadne Evrope treba da prihvate novu paradigmu, koja, u stvari, i nije tako nova. U svijetu koji se razvija, više neće postojati jedan prihvatljiv, legitiman način organizovanja zajednica, radi ostvarenja interesa i izražavanja ideologije.

Država će nastaviti da dominira formom političke organizacije, ali će je sve ozbiljniji konkurenti biti drugi modeli organizovanja – nedržavni igrači koji donose ravnotežu na globalnom igralištu time što postaju legitimni i autoritativni organi političkog, društvenog i ekonomskog izražavanja.

U savremenom svijetu, ova realnost je pokazatelj novog razumijevanja samoopredjeljenja i samoaktuelizacije. To nisu novi principi, ali u prošlosti su skoro uvijek bili iskazani stvaranjem nove države ili njenim reformisanjem zasnovanim na nekoj vrsti zajedničkog materijalnog, kulturnog ili ideološkog interesa.

Iako će se izražavanje samoopredjeljenja i samoaktuelizacije nastaviti na ovaj način i u budućnosti, sve više će se zajednice formirati duž poslovnih, kulturnih, etničkih, vjerskih, vojnih i drugih linija. Iako je to ponekad kontroverzno i otvoreno za različite interpretacije, instrukcija za princip "supsidijarnosti" čvrsto je ugrađena u zakon EU (pogledati Evropsku povelju lokalne samouprave i Sporazum iz Mastrihta iz 1992. godine".

Da bi savremene "velike sile" prihvatile novu paradigmu koja povezuje samoopredjeljenje, samoaktuelizaciju i supsidijarnost biće potrebno da se dogodi promjena u nastupu i politici, koja je malo vjerovatna, ali koja se može nametnuti razvojem okolnosti. U svakom slučaju, takvo prihvatanje zahtijevaće priznanje da su politika zapada na Balkanu u prošlosti doživjela neuspjeh i da je neizbežan novi pristup.

Za BiH je minimum eliminacija Kancelarije visokog predstavnika (OHR), uključujući bonska ovlaštenja, kao i Savjeta za provođenje mira (PIK) do kraja 2009. godine. Naročito su ove dvije kancelarije ostaci čvrstog i često represivnog tereta za lokalni samorazvoj.

Naravno, OHR i PIK sebe vide kao prosvijećene garanta mirne tranzicije u uspješnu državotvornost BiH. Ali, pošto nema rata, realnosti je bliže suprotno, zato što ove organizacije obuzdavaju lokalne strane da se nagode. Njihovo dalje postojanje ohrabruje okolišanje lokalnih vlasti ili je izgovor za nepristajanje na pronalaženje iskrenih oblasti kompromisa, dogovora ili neslaganja.

Svakako, lideri u Vašingtonu, zajedno sa onima u svakom drugom glavnom gradu, shvataju na intelektualnom nivou da je era Hladnog rata prošla i utopila se u globalizaciju, u svijet koji je nastao poslije 11. septembra. Ali, zato što to znači da je američka hegemonija prošla i da je svijet sada znatno više izdijeljen, realno prihvatanje od strane zapadnih političkih moćnika je veoma teško, a istinske promjene toliko otežane da je skoro nemoguće. Naročito je teško za one koji su politički sazreli u vrijeme Hladnog rata i koji su navikli na američku dominaciju.

Bez obzira na to da li američki i neki evropski tvorci politike mogu da ostvare tranziciju u svijet koji nastaje, važno je da ostali ne prihvate uvjerenje u američku dominantnost i hegemoniju koja više ne postoji. Zaista, neophodno je da politički lideri regiona, naročito u BiH, obuzdaju američki uticaj i mnogo određenije ispolje sopstveno liderstvo

Ironično, jedino mjesto gdje se to trenutno dešava je RS. Barem za sada, rukovodstvo RS, a posebno Milorad Dodik, pokazali su hrabrost, istrajnost i inteligenciju da insistiraju da lokalni lideri i građani preuzmu odgovornost za svoju budućnost. Iako su napori Dodika i ostalih lidera SNSD-a daleko od savršenih, oni barem pokušavaju da odrede kurs BiH i njenih konstitutivnoh dijelova koji čine lokalne materijalne interese i ideologije i ne podliježu diktatu američkih i evropskih moćnika. Rukovodstvo SNSD-a prihvatilo je savjet bošnjačkog lidera Sulejmana Tihića i okončalo "filozofiju žrtve i samosažaljenja" koja preovladava među BiH i balkanskim rukovodiocima od raspada Jugoslavije i praktično jača dominaciju Zapada.

Ukoliko ovaj eksperiment lokalne kontrole i donošenja odluka - koji je prilično konzistentan sa politikom subsidijarnosti EU - bude nastavljen, a lokalci dobiju stvarnu i trajnu kontrolu nad političkim procesom, biće neophodno da RS nastavi rukovođenje. Da bi to postigli, lideri RS moraju da:

- Ubrzaju prudski proces, ne zato što će to nužno dovesti do sporazuma o strukturi i funkcionisanju političke zajednice, nego zato što to ovlašćuje i jača lidere i građane regiona da preuzmu kontrolu nad svojim životima. Na kraju, prudski proces, ili nešto poput njega, će prenijeti odgovornost na lokalne vlasti i neće im omogućiti da "pripisuju" krivicu spoljnim snagama zbog bilo kakavog nedostatka "napretka" u regionu. Stvarna ustavna promjena će doći samo kao rezultat ishoda jednog takvog procesa.

- Kao dio procesa lokalnog samostalnog preuzimanja ovlaštenja, lideri i građani RS treba da insistiraju na eliminaciji OHR-a, bonskih ovlaštenja i PIK-a do kraja 2009. godine. Ovo su ostaci politike kontrole i uobraženosti čija je korisnost davno provaziđena.

- Prošire obim međunarodnih kontakata. Iako je odjek Hladnog rata još prisutan na zapadu, naročito u SAD, to ne treba da utiče na način na koji RS strukturiše svoje međunarodne kontakte.Svakako treba težiti ka snažnom i zdravom odnosu sa EU i eventualnom članstvu u EU, kakvu god političku zajednicu konstruišu lokalni lideri i građani. Takođe je neophodno da RS proširi svoje diplomatske, kulturne, bezbjednosne i naročito ekonomske odnose sa mnogim drugim oblastima. Ovo prije svega znači da RS treba da teži proširenju kreditne linije sa Rusijom i intenzivno ispita mogućnost kreditnih linija i direktnih investicija na drugim mjestima, poput Kine, Brazila, Irana, itd.

- Proširi i poboljša alate za zaštitu svoje finansijske imovine i založi se za korištenje finansijske imovine kao poluge u BiH i širom Balkana. Na primjer, moglo bi da bude korisno da proširi svoje finanijske odnose sa hrvatskom zajednicom radi jačanja političkih veza, posebno kako se bude širio prudski proces. Takođe bi bilo korisno da se ispita proširenje veza, naročito ekonomskih, sa srpskom zajednicom sjeverno od Ibra, na Kosovu, u pokušaju da se ostvari međusobna podrška.

- Proširi policijske snage Ministarstva unutrašnjih poslova radi bolje zaštite naroda i imovine RS. To mora biti jasno shvaćeno kao defanzivna mjera, a ne kao način za pripremu ofanzivnih operacija.

- Ispita mogućnost proširenja odnosa sa Srbijom, što je sasvim u skladu sa Članom 4. Dejtonskog sporazuma. Zvaničnici RS posebno treba da počnu ozbiljnije da ispituju mogućnosti za razvojne projekte prekogranične ekonomske saradnje, zajmove i direktne investicije. S tim u vezi, bilo bi korisno ispitati izgardnju prekograničog ekonomskog organa.

- Konačno, vlasti RS treba da u najskorije vrijeme uspostave snažan, višestran odnos sa jednom američkom (a možda i britanskom) firmom za odnose sa javnošću. Cilj bi bio da se interesi RS promovišu mnogo više nego do sada. Takva firma treba da radi za interese RS u Kongresu, sa obje velike političke stranke, Obaminom administracijom, američkim nevladinim sektorom i američkom privredom. Ne samo da takvi napori treba da budu usmjereni na izgradnju političke podrške za RS, nego je potrebno da pomognu u razvoju poslovnih i ekonomskih veza.

Zaključak

Vrijeme je za potencijalno važnu promjenu na Balkanu gledano generalno, a naročito u BiH i RS. Ovo je možda najvažniji trenutak od sklapanja Dejtonskog sporazuma 1995. godine. Postoje dva važna razloga za to.

Prvo, promjena u administraciji u Vašingtonu ponovo je vratila Balkan, a naročito BiH, u američku agendu. U Vašingtonu postoje oni koji žele da vrate staru paradigmu, ali u Vašingtonu postoje i ljudi koji uviđaju neophodnost da političke zajednice na Balkanu same odrede svoju budućnost. Posjeta potpredsjednika Bajdena regionu u maju 2009. godine poslala je mješovite signale. On je govorio o novom američkom interesu u regionu, a samo njegovo prisustvo pojačalo je nadu u nove američke inicijative, ali je takođe pojačalo i potrebu da lideri i građani Balkana sami zacrtaju svoj kurs. Stara izreka kaže "Đavo se krije u detaljima". Regionu bi mnogo bolje bilo kada bi Obamina administracija držala ruke dalje od njega i kada bi tešku ruku imperijalnog uticaja zamijenila prosvijećena ruka uzdržanosti.

Druga važna odrednica biće da li će lideri i građani regiona preuzeti inicijativu i praktično pratiti rukovođenje RS i početi snažnije da grade svoje sudbine.

Izvor i prevod: Srna, 17, 18. i 19. februar 2010.