Iz izlaganja na skupu o knjizi P. Ilića "SPC i tajna Dahaua"

 Pozvan da učestvujem u razgovoru povodom knjige dr Predraga Ilića „SPC i tajna Dahaua - mit i istina o zatočeništvu patrijarha Gavrila i episkopa Nikolaja Velimirovića u Dahauu“, koja je izazvala izuzetnu medijsku pažnju i vrlo polarizovane stavove, mišljenja i opredjeljenja, svoje izlaganje bih usmjerio u pravcu namjera organizatora ovog skupa da se kroz dijalog, ukrštanjem stručnih i naučnih argumenata, dođe do potpunijeg saznanja, smanjenja tenzija i prevazilaženja isključivih opredjeljenja za i protiv.

Saznanja o zatočeništvu patrijarha Gavrila Dožića i episkopa Nikolaja Velimirovića tokom njihovog boravka u koncentracionom nacističkom logoru Dahau, zbog nedovoljnih interesovanja svjetovnih i crkvenih istoričara, ostavljala su utisak nedorečenosti, nagađanja, konfuznih i neprovjerljivih tvrdnji. U medijskoj javnosti povremeno su prepoznavani oprečni stavovi, praćeni suvišnim politizacijama s jedne i mitologizacijama s druge strane. Time su ostajala nerazjašnjena mnoga pitanja u vezi sa ovim zatočeništvom, posebno ona oko upućivanja u logor, vremenu boravka u njemu, uslovima i tretmanu ovih visokih crkvenih dostojanstvenika.

Autor knjige povodom koje razgovaramo nastojao je da razjasni ove i mnoge druge kontradiktornosti, nepreciznosti i mistifikacije, naglašavajući da je osnovni zadatak i cilj teme „Tajna Dahaua“ određen podnaslovom „Mit i istina o zatočeništvu patrijarha Gavrila i epioskopa Nikolaja Velimirovića u Dahauu“. U traganju za odgovorom, autor je ovu veoma osjetljivu temu, zapostavljenu u naučnoj javnosti, pažljivo analizirao ukrštajući raspoložive podatke iz izvora i literature i otklanjajući brojne nedostatke, nejasnoće i dileme u vezi sa pitanjem zatočeništva pomenutih ličnosti. Sagledana u tom cilju, ova knjiga, uprkos određenim metodološkim nedostacima, otvara puteve saznanja i donosi jedan mozaik novih, do sada nepoznatih činjenica. Nakon pažljivog čitanja, doživio sam je kao autorovo traganje za istinom. Ovo je, svakako, jedna među brojnim temama o kojima još dugo neće biti opšteprihvaćenih saznanja, iz idejnih, političkih, konfesionalnih i drugih razloga. Naš bi zadatak morao biti traganje za razlozima kojima se mogu prevazilaziti podjele u naučnom diskursu, pogotovo one koje su u protekloj deceniji uzele maha u istoriografiji sa „partizanskih“ i „četničkih“ pozicija. Istina o događajima i zbivanjima na prostoru Jugoslavije tokom Drugog svjetskog rata ostaje neodložna potreba koju i ovim povodom valja naglasiti očekivanjem da i ovaj razgovor bude doprinos ka tom cilju.

Naučna istina, ili bar potreba za njom, u mogućoj mjeri, morala bi i u ovom slučaju nadilaziti politička i crkvena opredjeljenja iza kojih se, najčešće u nedostatku argumenata, kriju tzv. zvanični stavovi. Stručni i naučni dijalog o ovoj temi utoliko je potrebniji jer su suprotstavljeni stavovi u medijskoj javnosti poprimili obilježje kampanje u kojoj se putevi ka istini sve više zamagljuju.

Nadajmo se vremenu u kome se neće pojava knjige dočekivati sa stanovišta podobnosti ili nepodobnosti, već isključivo sa saznajne i inovativne strane sadržaja koji nudi. Doprinos potpunijem saznanju o životnim iskušenjima, ratnim i poratnim sudbinama značajnih ličnosti kakve su bili patrijarh Dožić i episkop Velimirović, čini knjigu Predraga Ilića dobrodošlom utoliko prije što je zasnovana na novim izvorima, analizi postojeće građe i relevantne literature, u mjeri koja ovu temu rasvjetljava i suštinski otvara za dalja proučavanja.

Upravo polazeći od toga, recenzenti, uvaženi istoričari akademik Momčilo Zečević, prof. dr Ljubodrag Dimić i prof. dr Milan Ristović, konstatovali su da je ovaj rad rezultat istraživačke avanture autora, koji je „dao argumentovan doprinos demistifikaciji jedne značajne i zanimljive teme iz novije istorije“ i „uspeo da jasno osvetli deo ratne biografije patrijarha SPC Gavrila Dožića i vladike Nikolaja Velimirovića“.