O političkoj teologiji

Termin "politička teologija" prvi put se spominje u čuvenom istoimenom eseju Karla Šmita "Politische Theologie: Vier Kapitel zur Lehre von der Souveränität" čija glavna teza oslikava vezu između političke organizacije društva i religiozne svesti koje to društvo poseduje. Drugim rečima političko društvo uvek oslikava njegova verska ubeđenja, pa čak i kada je ono sekularno, ono neizbežno implicira na određenu formu civilne religije:

Svi značajni koncepti moderne teorije države predstavljaju u stvari sekularizovane teološke koncepte koji su tokom njihovog istorijskog razvoja od teoloških sistema prešli u teoriju o državi. Jedan od takvih primera jeste slika Svemogućeg Boga koji postaje Svemogući Zakonodavac.[1]

Poznati rimokatolički bogoslov Johan Baptist Mec (Johann Baptist Metz) početkom 60-ih godina prošlog veka uvodi ovaj pojam u svoj bogoslovski diskurs. Za razliku od Šmita koji je ovaj termin koristio kada je govorio o autorima rimokatoličke kontrarevolucije – Donoso Kortesu, Bonaldu i de Maistre-u, autora koji su bili teisti i ideološki podržavali lični suverenitet monarha uz pomoć teoloških analogija, Mec ovom pojmu daje jedno novo značenje i određuje ga kao svojevrsni kritički aparat društva.

„Pre svega, političku teologiju posmatram kao kritičku korekciju savremene teološke misli budući da je savremena teologija usmerena više ka ličnosti a trebala bi biti usmerena ka političkom društvu.“[2]

Ljudska egzistencija, smatra Mec, “jeste političkog karaktera i svaka egzistencijalistička i personalistička teologija koja ne sagledava egzistenciju kao politički problem u najširem smislu reči, ograničava svoje zaključke na apstraktne pojmove. U ovakvom kontekstu očitava se pozitivna svrha političke teologije, to jest, određivanje novih odnosa između religije i društva, između Crkve i društvene svesti, između eshatološkog shvatanja vere i društvenog života.”[3] Ovakva bogoslovska inercija Meca dovodi do zaključka da “svaka eshatološka teologija mora da postane politička teologija, to jest, teologija kritike društva.”[4]

Bez sumnje, Mec ovu kritičku notu projektuje i na svoju crkvu jer smatra da ovakva promena mora prvo doći iznutra: “Kada je (Rimokatolička) Crkva uistinu bila institucija u kojoj su preovladavale kritičke slobode? Kada je ona zaista bila revolucionarna?”[5] Crkva dakle, u sebi nosi revolucionarnu snagu koja može promeniti svet, ali da bi to učinila, neophodno je da Crkva sama postane objekat kritičkog aparata političke teologije.

Politička teologija nastala je kao pokušaj prilagođavanja Crkve izazovima savremenog društva. U tom smislu karakter političke teologije je apologetski i želi da ima posredničku između hrišćanske tradicije i savremenog društva. Njeno osnovno polazište je da društvo može biti promenjeno zajedničkim ljudskim snagama u kojima se otkriva eshatološka dimenzija Carstva Božijeg. Mec je sa pravom zaključio da je jedan od zadataka hrišćanstva da pomogne svetu da prevaziđe ne samo duhovnu već i političku krizu i deluje više na kolektivnom nego na individualnom planu. To naravno ne znači napuštanje ličnosti već naglašavanje socijalne i političke dimenzije te ličnosti, to jest, bića kao homo politicus-a.[6]

Politička teologija ne želi da politizuje teologiju niti da razvije teologiju politike već da analizira političke implikacije hrišćanskog bogoslovlja, praksu kao i institucije hrišćanstva. Politička teologija ne želi da postavi politička pitanja u središte bogoslovskog diskursa ili političkim sistemima moći da religioznu podršku[7] niti da hrišćanstvo zameni filosofijom humanizma.[8] Cilj političke teologije je dakle, analiza političkih implikacija hrišćanstva u savremenom društvenom kontekstu, kao i način na koji te implikacije mogu da učine društvo boljim.[9] Ona je dakle, erminevtička kategorija.[10]

Politička erminevtika vere ne predstavlja redukciju teologije krsta na političku ideologiju, već njenu interpretaciju u političkom nasleđu. Ona nije nikakvo politizovanje Crkve već, kritika loše, tlačeće teološke crkvene politike od strane hrišćanske, tj. oslobađajuće političke teologije. Politička erminevtika želi spoznati društveno-privredne uslove teoloških institucija i jezika kako bi njihov oslobađajući sadržaj unela u političke dimenzije i učinila ih relevantnim u realnom oslobođenju čoveka od teških socijalnih uslova koji ga okružuju.[11]

Nemački reformirani bogoslov Jirgen Moltman (nem. Jürgen Moltmann) bez sumnje predstavlja jednog od najvećih predstavnika savremene zapadne bogoslovske misli i jednog od ključnih protagonista političke teologije. U Teologiji Nade, njegovom najpoznatijem bogoslovskom konceptu, celokupna bogoslovska dijalektika usmerena je u pravcu eshatološke nade i političke erminevtike. U Moltmanovoj političkoj erminevtici izdvajaju se nekoliko ključnih principa. Moralno-etičke norme hrišćanskog učenja moraju imati široke socijalne implikacije prema socijalno najugroženijim slojevima stanovništva, prema "napaćenima i poniženima", onima koji se nalaze na samim marginama društva. Ideja carstva Božijeg koja je revolucionarna u tom smislu da u ljudima budi nadu za izbavljenjem iz "patnji ovoga sveta", oproštenju greha i uspostavljanju novih međuljudskih odnosa. Ovo je moguće isključivo kroz našega Gospoda Isusa Hrista, koga ne treba posmatrati kao moralni apsolut ili političkog revolucionara već verovati u Njega kao logosa Božijeg.[12]

U širem smislu, Moltmanova etika proizilazi iz političke erminevtike jevanđelja koja može imati značajne implikacije na ostvarivanje politike mira i nenasilja, socijalne pravde kao i mnoge druge političko-ekonomske implikacije. Empatija i solidarnost sa najugroženijima predstavlja imperativ hrišćanskog nauka. Ovo podrazumeva značajan sociopolitički napor i upuštanje u borbu protiv bilo koje vrste rasne, verske ili seksualne diskriminacije ili bilo kakve druge degradacije ljudskog dostojanstva.

Indolentnost, sebičnost, pohlepa predstavljaju samo neke od brojnih simptoma duševne obolelosti savremenog društva koje usled konzumentskog mentaliteta banalizuje ljudskost, vrši svojevrsnu inverziju pojmova i vrednosti u kome nedostatak empatije postaje svakodnevna pojava. Savremeni čovek je tiranin na civilizovan i prihvatljiv način. On je, smatra Berđajev, tiranin, ako ne u velikom, onda u malom, ako ne u državi ili na putevima svetske istorije onda svojoj porodici ili na svom radnom mestu. U njemu postoji večita tendencija ka despotizmu, vlašću, gospodarenjem i eksploatacijom. Ovakva tendencija se neizbežno transponira na celokupno ljudsko društvo.[13]

Civilizaciju je stvorio čovek kako bi se oslobodio vlasti stihijskih prirodnih sila. Čovek je izmislio oruđe koje je postavio između sebe i prirode a potom je beskrajno usavršavao ovo oruđe.[14] Ono je danas usavršeno do te mere da je postalo uzrokom porobljavanja čovekove ličnosti. Jednom prilikom Gandi je rekao sledeće: "Čovek je stvorio mašinu, ali mašina je zarobila čoveka i čovek radi, a ne živi više." Civilizacija kao čovekovo stvorenje postalo je gospodar sopstvenog stvoritelja. Ljudsko biće je postalo rob svojih dugogodišnjih napora i težnji da sebe i svoju zajednicu unapredi. U ovom procesu čovekova ličnost se gubi i postaje deo novog kolektivnog potrošačkog identiteta društva. Ona tada postaje beskrupulozna, bezosećajna, podređena interesima i kalkulacijama. 

Oslobođenje čoveka iz zatočeništva greha, ne događa se posredstvom politike već posredstvom Božanske blagodati, ali ono nužno poziva na odgovaranja u političkom životu. Kako to sa pravom Leonardo Bof (Leonardo Boff), jedan od pionira teologije oslobođenja, primećuje: “Teologija sama mora postati politička, odnosno svaka teologija koja je u vezi sa društvom, mora biti politička, zato što u današnjem vremenu 'političko' a ne 'egzistencijalističko' ili 'pozitivističko' definiše društveni okvir, njegova saznanja i praksu.“[15]

Svaka eshatološka teologija mora postati politička teologija, tj. društveno- kritička teologija citira Moltman, čuvene Mecove reči[16] i naglašava da novoj političkoj teologiji nije stalo do ukidanja Crkve u levom ili desnom političkom spektru nego do hristijanizovanja njene političke situacije u smislu Hristove slobode.[17]

Politička teologija mora osloboditi državu od političkog idolopoklonstva, a čoveka od političkog otuženja i razvlašćivanja. Ona mora težiti demitologizaciji države i društva. Razgrađujući vladajuće političke odnose ona mora pripraviti put svim fundamentalnim hrišćanskim vrednostima. […] Političko otuđenje nastaje onda kada se politički predstavnici počnu uzdizati iznad onih koje trebaju da predstavljaju i kada vladajuća elita postane predmet idolatrije naroda. Otuđenje između vlade i naroda pokazuje se onda u sveobuhvatnoj apatiji prema „onima gore“, što uzrokuje građanskom pasivnošću i dalju nesmetanu zloupotrebu moći.[18] Kritička politička teologija danas mora napredovati na tom putu desakralizacije, relativizacije i demokratizacije.[19]

Sociološko – političke implikacije ovakve teologije izražavaju se kroz tezu da njen smisao nije pružiti način kako razumeti svet, njegovu istoriju i čovečanstvo u celini već promeniti ih i prilagoditi kontekstu ideala koji proizilaze iz morala i etike hrišćanske tradicije.[20]

Autor je magistar antropoloških nauka, predavač na Protestantskom teološkom fakultetu u Novom Sadu i urednik "Teološkog časopisa"

Citirana dela

Ashley, James Mathew

1998.   Interruptions : mysticism, politics, and theology in the work of Johann Baptist Metz, Notre Dame: University of Notre Dame Press

Berđajev, Nikolaj

2001.   O čovekovom ropstvu i slobodi, Beograd: Brimo

Metz, Johannes B.

1969.   Theology of the World, United Kingdom: Burns & Oates

Moltmann, Jürgen

1967. Theology of hope: on the ground and the implications of a Christian eschatology, London: SCM Press

Moltmann, Jürgen

1975. The experiment hope, Philadelphia: Fortress Press

Moltmann, Jürgen

 2005. Raspeti Bog, Rijeka, Ex Libris

Milbank, John

1990. Theology and Social Theory, MA: Blackwell Publishing

Paeth, R. Scott

2004. Jurgen Moltmann’s Public Theology, Political Theology Vol 6, No 2

Rasmusson, Arne

1994.   The Church as polis : from political theology to theological politics as exemplified by Jürgen Moltmann and Stanley Hauerwas, Notre Dame: Indiana, University of Notre Dame Press

Schmitt, Carl
1985. Political theology: four chapters on the concept of sovereignty, Cambridge,  Massachussets and London: MIT Press