Poslovi i priključenija vladika srpskih

(Vreme, 18.12.2008)

Koliko god se trudili i glumili jedinstvo, sukoba među episkopima Srpske pravoslavne crkve bilo je (od)uvek, ali posle ovogodišnjeg redovnog jesenjeg zasedanja Svetog arhijerejskog sabora, podele u episkopatu su nikad veće i nikad vidljivije. Iako je zajednički imenitelj svih dosadašnjih rvanja njihovih preosveštenstava bila vlast, u saborskim saopštenjima opisivana kao "tekuća pitanja koja se tiču crkvenog i liturgijskog života", nikakva oblanda (više) ne može sakriti bitku oko trona "prvog među jednakima" koja traje već drugu godinu.

PROZIVKA: Budući da je patrijarh Pavle već više od godinu dana u bolnici, mitropolit Amfilohije, alfa i omega svih dosadašnjih zapleta i raspleta, sa neskrivenom željom da bude "kalif umesto kalifa", iz svih dosadašnjih okršaja je majstorski eliminisao svakog protivnika i mic po mic svu vlast preuzeo. Amfilohije je i na poslednjem Saboru odneo pobedu, ali samo naizgled. Iako se pre samo šest meseci, ubeđen da može obezbediti podršku većine episkopa, svojski trudio da patrijarha Pavla privoli da podnese ostavku, jer neizlečivo je od starosti bolestan, sada kada je to i sam patrijarh zatražio, Amfilohije je naprasno promenio mišljenje i "na kvarno", bez glasanja, izdejstvovao da patrijarhova ostavka ne bude prihvaćena.

Nezadovoljan ovakvim ishodom, vladika zahumsko-hercegovački Grigorije obratio se "braći i očevima" episkopima pismom, koje je, eto, kao slučajno, dospelo do novinara, u kojem prst upire u mitropolita Amfilohija, episkopa mileševskg Filareta, tuzlanskog Hrizostoma, vranjskog Pahomija, raško-prizrenskog Artemija, banatskog Nikanora..., sve "staru gardu" uz optužbu da, zarad sopstvenih interesa, Crkvu drže u blokadi.

Osim nekoliko nesvrstanih, gro episkopa je podeljeno u četiri grupe: generacijski – na mlađe i starije, i geografski – na srbijanske i bosanske vladike. Grigorije je od Amfilohija dvostruko mlađi, Zahumsko-hercegovačka eparhija je u Bosni, a na sav užas Amfilohijev, Grigorije koji mu "na crti stoji" kanda uživa i podršku trenutne srpske političke vrhuške.

RUKA RUKU MIJE: Koliko god da su crkva i država odvojene, odnosno koliko god da su deklarativno odvojene svetovna i duhovna vlast, uzajamna podrška nije na odmet: crkveni velikodostojnici su pomogli Miloševiću da se na vlast popne i da se na njoj održi, doduše pomogli su mu i da padne podržavajući Koštunicu. Za uzvrat, dobili su privilegije o kojima su pre toga mogli samo da sanjaju: patrijarh German se za sve vreme provedeno na čelu Crkve vozio u istom automobilu, doduše mercedesu, a vladike su bile zadovoljne golfovima i kadetima.

Patrijarhu Pavlu, dok su ga noge služile, bila je dovoljna markica GSB-a, ali su vladike, osokoljene zagrljajem novih vlasti brže-bolje posedale u audije. Legenda kaže da je, videvši svu silesiju luksuznih automobila ispred Patrijaršije pred zasedanje Sabora, patrijarh upitao portira čiji su to automobili, i dobivši odgovor da su se njima visokopreosvešteni dovezli, prokomentarisao "u čemu bi se tek vozili da nisu dali monaški zavet".

Petooktobarskim prevratom arhijereji su profitirali, mada su svi, osim vladike hvostanskog Atanasija Rakite, dok je bilo stani-pani ćutali i u sigurnosti čekali ishod.

SIVA EKONOMIJA: U Zakonu o crkvama i verskim zajednicama piše da država "radi unapređivanja verske slobode, može materijalno da pomaže crkve i verske zajednice". Tako, radi već pomenutog "unapređivanja verskih sloboda", a u saglasnosti sa crkvama i verskim zajednicama, sredstva za zdravstveno, penzijsko i invalidsko osiguranje sveštenika, odnosno verskih službenika, mogu se obezbediti u budžetu Republike Srbije, s tim da se sredstva, ako ih ima, raspodeljuju "ravnopravno i srazmerno broju vernika pojedinih crkava i verskih zajednica, prema poslednjem popisu stanovništva u Republici". Prema rezultatima popisa iz 2001. godine, 85 odsto građana Srbije je pravoslavne veroispovesti, a svi ostali, kao i oni koji se verski nisu u popisu iskazivali, participiraju sa jednocifrenim postotkom. S tim u skladu, Srpska pravoslavna crkva "vuče" deset dvanaestina u te svrhe opredeljenih sredstava, ali se ne zna koliko to u dinarima iznosi, kao što se, uostalom, uopšte uzev u ovoj zemlji ne zna gde "idu naše pare". Kako god, svi sveštenici, odnosno verski službenici, od đakona i popova, preko iskušenika i monaha, sve do episkopa imaju osigurano lečenje i starost na račun svih koji svakog meseca doprinose uplaćuju, uključujući i "bezbožnike".

Zdravstveno, penziono i invalidsko osiguranje na teret budžeta, međutim, nije jedina pogodnost koju uživaju sveštenici: zakon dopušta da prilikom obavljanja delatnosti i obezbeđivanja prihoda crkve i verske zajednice mogu biti potpuno ili delimično oslobođene poreskih i drugih obaveza, u skladu sa zakonima kojima se vodi odgovarajući javni prihod. Ta povlastica je definisana Zakonom o porezu na dodatu vrednost, po kome je ovog nameta oslobođeno pružanje "usluga verskog karaktera od strane registrovanih verskih organizacija", krštenja, venčanja, opela, svećenje vodice i tako toga. Sveštenici su oslobođeni i poreza na dohodak građana, ne zato što je tako nekim zakonom propisano, već, prosto, što se njihov prihod ne evidentira: niko, moguće ni nadređeni vladika, ne zna tačno koliko koji pop versku uslugu naplaćuje. Istina, u Ustavu SPC-a piše da se "za zvanične radnje crkvenih vlasti, u jerarhijskom i samoupravnom delokrugu plaća samo ona taksa koju crkvene vlasti propišu". Sve ostalo spada u dobrovoljni prilog, jer verski obred je u načelu besplatan. Koliko je to besplatno znaju oni koji svešteničke usluge troše: na pitanje "šta sam dužan?" obično sledi odgovor "koliko date, koliko imate" uz dodatno objašnjenje da "neko da dvadeset, neko pedeset, a neko, bogami, sto i dvesta, pa i više (evra), u zavisnosti koliki je domaćin". Što će reći, ispod 20 evra nema ničega, bez fiskalnog računa, pa makar i sa nultom stopom PDV-a.

U proseku, jedan sveštenik SPC-a opslužuje 200 domova i u svaki navraća četiri puta godišnje, ne računajući vanredne događaje kao što su rađanje, venčanje ili smrt. Samo od toga, pod uslovom da naplaćuje najnižu tarifu, godišnje inkasira 16.000 evra "čistih" para.

Pored verskih usluga, poreza na dodatu vrednost oslobođen je "i sa njima neposredno povezan promet dobara i usluga": sveća i svećnjaka, ikona i ikonica, krstova i krstića, tamjana i kandila, kalendara, brošura i svega drugog u tom smislu što se pri crkvi prodaje. Koliko novca na taj način kroz svešteničke ruke prođe može se samo nagađati.

NAD POPOM POP: Mirski sveštenik je službenik eparhije i po Ustavu SPC-a dužan je da u eparhijsku kasu svakog meseca uplati koliko mu nadređeni episkop razreže, što je osnovni prihod eparhije. Prihodi koje ostvaruju manastiri, od poljoprivrede, preko proizvodnje sveća, ikona do prodaje ulaznica, jer u manastir se besplatno može ući samo na crveno slovo, drugi su stalni izvor prihoda eparhije. Naravno, tu su i prihodi iz imovine, zadužbina, legata i fondova, nasleđivanja, poklona i priloga, drugih pravnih poslova i delatnosti na neprofitnim osnovama". Budući da je reč o "neprofitnim poslovima", prihod ostvaren na taj način ne podleže oporezivanju, mada, i da podleže ne bi bio naplativ, jer se ni taj prihod zvanično ne registruje. Ni na imovinu crkva ne plaća porez kao ostali svet, ali zato naplaćuje autorska prava na likove i dela svetaca, opet bez poreza.

Sve to kao da nije dovoljno, već je Zakonom o crkvama i verskim zajednicama omogućeno da "obavljaju privrednu ili drugu delatnost na način i u skladu sa propisima kojima je uređeno obavljanje tih delatnosti", kao i svako drugo pravno lice. Međutim, za razliku od drugih pravnih lica, verske zajednice, ali samo one koje imaju status "tradicionalnih" – Srpska pravoslavna crkva, Islamska zajednica, Katolička crkva, Slovačka Evangelička crkva a.v., Jevrejska zajednica, Reformatorska hrišćanska crkva i Evangelistička hrišćanska crkva, za dobra koja im se isporučuju u Republici ili koja uvoze, kao i za usluge koje im se pružaju, a koje su neposredno povezane sa verskom delatnošću, imaju pravo na povraćaj PDV-a. Šta sve spada u robu i usluge "koje su neposredno povezane sa verskom delatnošću" određuje ministar/ka finansija.

Oslobođenje od poreza na "dobra koja im se isporučuju u Republici ili koja uvoze, kao i za usluge koje im se pružaju" daje neslućene poslovne mogućnosti: deset odsto posredničke provizije u prometu robe i usluga je manje od 18 odsto poreza. Da ne bude zabune: nije ovo tvrdnja da njihova preosveštenstva to uvek rade, ali da prilika postoji, nesumnjivo je, kao što je nesumnjivo da među njima ima onih koji priliku umeju da iskoriste. Tu i tamo pojavi se neka informacija ili afera vezana za poslovne poduhvate sveštenih lica, monaha, zavetovanih na siromaštvo. Ali, ako su se već zavetovali na siromaštvo, otkud kuće, automobili, japanski vrtovi i ostalo? Odgovor je jednostavan: od darodavaca, dobročinitelja i donatora. To su najčešće političari, biznismeni, a ponekad i sveštenstvo i građani.

AVIONI, KAMIONI: Primera radi, u Bosni i Hercegovini trenutno je u toku spor oko vlasništva nad vilom "Lastva" u Trebinju, koja bi trebalo da je u državnom vlasništvu Bosne i Hercegovine. Premijer Republike Srpske Milorad Dodik vilu je samoinicijativno dao episkopu zahumsko-hercegovačkom Grigoriju da je koristi kao letnju rezidenciju. Dodik je vladiki stavio na raspolaganje i jedan helikopter. Država BiH pokrenula je postupak kojim od Federacije BiH traži povraćaj sopstvene imovine, ali problem je to što u BiH još uvek ne postoji zakon o državnoj imovini, pa u ovoj oblasti vlada haos. Prema nezvaničnim informacijama do kojih su došli pojedini bosanski mediji, većina imovine države Bosne i Hercegovine u Trebinju prebačena je, odlukom premijera RS Milorada Dodika, u vlasništvo Srpske pravoslavne crkve. Nije poznato koja je tačno imovina u pitanju, ali se najčešće pominje odmaralište na Dubrovačkoj rivijeri u Hrvatskoj, čiji je vlasnik pre rata bio Republički sekretarijat unutrašnjih poslova BiH. Navodno, preko Hotelsko-turističkog preduzeća "Leotar" iz Trebinja, odmaralište koje obuhvata zemljište od 63.000 kvadrata između Kupara i Srebrenog dato je Srpskoj pravoslavnoj crkvi, odnosno Eparhiji zahumsko-hercegovačkoj.

BIZNIS PLAN: U avgustu ove godine, u jeku sukoba između episkopa Artemija i Amfilohija oko toga ko se kome meša u nadležnosti i "vršlja po eparhiji", na sajtu Patrijaršije iznenada je osvanuo faksimil saborske odluke donete dve godine ranije, kojom se od vladike Artemija traži da ugasi Eparhijski centar "Rade Neimar", da duhovni i misionarski centar "Atos" u Beogradu prenese u vlasništvo Patrijaršijskog upravnog odbora, kao i da "u skladu sa kanonima i Ustavom Srpske pravoslavne crkve reši vlasništvo nad kućama u Beogradu, Sremčici i Banji Koviljači", jer "nema pravo da poseduje nekretnine van područne mu eparhije". Nešto kasnije ispostavilo se da se kuće u Sremčici i Banji Koviljači već vode kao vlasništvo eparhije, međutim, dokumentacija o poslovanju EC "Rade Neimar d.o.o.", koja je dospela do medija, potvrđuje da je vlasnik kuće u Bistričkoj ulici u Beogradu episkop Artemije.

U toj dokumentaciji stoji da je Eparhijski centar "Rade Neimar" osnovan 2003. kao preduzeće za građevinarstvo, trgovinu i usluge. U osnivačkom kapitalu firme Raško-prizrenska eparhija učestvovala je sa 1600 evra. Iste godine, eparhija na čijem je čelu Artemije, bez znanja Crkve, sklapa ugovor sa Predragom Subotičkim, kome odobrava da u svim poslovima zastupa Eparhiju i, kako piše u dokumentu, firma godinama Srpskoj pravoslavnoj crkvi ne uplaćuje neophodne dažbine. Episkop Artemije ovu građevinsku firmu preporučivao je i državnim organima. U izveštaju se navodi da je 18. novembra 2005. Artemije ponudio tadašnjem premijeru Vojislavu Koštunici da za 100 miliona dinara radi na obnovi crkava na Kosovu. Osim sa premijerom, želeo je da posluje i sa državnim firmama, pa u finansijskom izvešaju EC-a "Rade Neimar" stoji da je Telekom Srbije angažovao ovu firmu za postavljanje optičkih kablova. U vreme izbijanja ovog skandala u Telekomu su tvrdili da sa tim preduzećem nikada nisu imali ugovor. S druge strane, bivši ministar za kapitalne investicije Velimir Ilić potvrdio je medijima da mu je episkop Artemije 2006. godine ponudio poslovnu saradnju u izgradnji montažnih kućica na Kosovu.

GRAĐEVINSKI RADOVI: Još jedan episkop kome građevinski radovi i prisnost sa političarima nisu strani jeste vladika mileševski Filaret. Godine 1999, za budući vladičanski dvor odabrao je zgradu bivše policijske stanice u Prijepolju, a Skupština opštine se sa tim složila. Pismenu dozvolu Vlade Srbije i nov micubiši pajero za vladiku lično je dopremio tadašnji potpredsednik Vlade Vojislav Šešelj. Vladika mu se kanonski zahvalio zvonjavom manastirskih zvona, našlo se tu i jagnje na ražnju, pa više nije bilo nikakvih prepreka za izgradnju objekta od oko 1300 kvadrata. Nedugo zatim, iako su radovi na manastirima Limske doline već počeli, zahvaljujući novcu iz republičkog budžeta, vladika je najavio njihovu obnovu i počeo akciju sakupljanja novca. Nije poznato koliko je tačno novca sakupljeno, ali se zna da je reč o stotinama hiljada nemačkih maraka. U isto vreme, stručnjaci iz Prijepoljskog muzeja, kome je poverena obnova, tvrdili su da ni dinar iz tih akcija nije stigao do manastira.

Početkom februara 2001. vladika Filaret je iz manastira Mileševe isterao igumana Varnavu i monahe Savu i Serafima, jer se nisu "slagali sa njegovim primenjivanjem vere". Zahvaljujući tom događaju, Filaret je doživeo da vernici u njegovoj eparhiji osnuju "Odbor za zaštitu od vladike" i pokrenu peticiju za njegovo smenjivanje. Takođe, vernici su prestali da se snebivaju, pa su pod punim imenima tvrdili pred novinarima kako je vladika "odneo 120.000 maraka skupljenih pri slavi manastira Svete Trojice kod Pljevalja, poharao i manastirsku riznicu pod izgovorom da je sklanja sa nestabilnog područja, u Priboju eparhijski razrez uzimao unapred, po svom nahođenju razrešavao i imenovao crkvene odbore, pare je odneo nekuda, a na crkvi nema vrata ni prozora".

Godine 2003. kada je otpočeo obnovu Malog konaka manastira Mileševe, Filaret se zamerio i Ministarstvu kulture, jer je po drugi put na ovom manastiru izvodio radove bez potrebnih građevinskih dozvola. Mali konak, sagrađen u drugoj polovini XIX veka, jedinstven je primerak arhitekture tog doba. "Njegov autentičan izgled očuvan je još od turskog doba da bi ga sada uništavao srpski episkop", saopštilo je tada Ministarstvo uz poziv nadležnim organima da spreče uništavanje ovog kulturnog dobra.

DVA EVRA, DRUŽE: Kada preduzeća, ustanove i država zakažu, ili se iscrpe sredstva dobijena od njih, tu su – građani i sveštenstvo. Eparhija šumadijska planirala je da još tokom 2007. godine završi izgradnju novog vladičanskog dvora, a objekat je još u izgradnji. Za završetak zgrade od oko 900 kvadratnih metara nedostaje oko 100 miliona dinara. Stari vladičanski dvor, u kom su živeli vladike Valerijan i Sava, jednospratnica od oko 200 kvadrata, još postoji i u dobrom je stanju, ali – ne odgovara potrebama eparhije. Pojedini sveštenici Eparhije šumadijske prethodnog vladiku Savu ističu kao, možda, poslednjeg skromnog episkopa u SPC-u. Stari vladičanski dvor izgrađen je u prvoj polovini XX veka, a kompletno je obnovljen i uređen 1984. godine. Sastoji se od foajea u kom su jedini ukrasi, dok je vladika Sava tu živeo, bili portret njegovog prethodnika Valerijana i drveni ikonostas, poklon jedne zanatske radionice. U prizemlju su domaćinstvo, odnosno kuhinja, i perionica i velika biblioteka, koja je ujedno bila i Savin kabinet, a na spratu vladikine lične prostorije.

U novoj zgradi, osim prostora u kom bi živeo vladika šumadijski Jovan, predviđeni su sala za sastanke, kancelarije, apartmani za smeštaj gostiju. Nagađa se da su planirani lokali za izdavanje, ali mnogo je verovatnije da će tu zapravo biti premeštena crkvena prodavnica, koja se trenutno nalazi u pomoćnoj zgradi u dvorištu vladičanskog dvora. Novi dvor se gradi u porti kragujevačke Saborne crkve, u centru grada. Objekat je projektovan u srpsko-vizantijskom stilu, a autor je arhitekta Sava Stražmešterov iz novosadskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Na tabli pored gradilišta stoji da je investitor projekta Eparhija šumadijska, a izvođač radova građevinsko preduzeće Kapitel.

Kako bi se obezbedila sredstva za završetak gradnje, polovinom januara je odlučeno da svaki sveštenik mora da retroaktivno izdvoji po dva evra od svakog krštenja, venčanja ili opela koje je obavio u prošloj godini, a svaka crkvena opština treba da doprinese sa po 100 evra za gradnju Vladičanskog dvora. Prema pisanju "Politike", sveštenstvo Eparhije šumadijske nije baš blagonaklono dočekalo ove nove namete. Prvobitna odluka je zapravo bila da svaki sveštenik iz ličnih prihoda izdvoji po 400 evra, a svaka crkvena opština oko 600 evra za dovršetak gradnje dvora, ali je ona, upravo zbog negodovanja sveštenika preinačena. Inače, za razne fondove Šumadijske eparhije svaka crkvena opština dužna je da godišnje izdvoji od 500 do 1500 evra. Svaki sveštenik, takođe, za eparhiju treba da u toku godine dâ između 1200 do 1700 evra. To baš i nije mali "porez" na onih 16.000 evra koliko prosečno godišnje inkasiraju sveštenici.