Put Svetog Save

Ono što je uradio Rastko Sava Nemanjić, prvo princ raški, potom hilandarski monah, pa arhimandrit Sava i najzad prvi arhiepiskop srpski Sava, postavivši temelje samostalne države i crkve u srpskoj simfoniji – saglasnosti svetovne i duhovne vlasti – nije bilo ni jednostavno, ni samo Bogom dano, već je to bio veliki državni plan, koji se prema istorijskim prilikama i ostvario dosledno i nepogrešivo. Na tim temeljima se istorijski uzdigla srpska srednjovekovna država u red prvih država tadašnje Evrope, uzdigla se dinastija Nemanjića i sveta loza ove vladarske porodice. On je predosetio istoriju koju treba stvarati i odvažio se da je stvara. Pri tom je prošao put od dvorskog sjaja, monaške askeze, da bi na kraju potražio i našao Boga u svome narodu. Tim delom on se u narodu i posvetio. I do njega smo bili Srbi, jer od njega znamo da smo Srbi.

Odabran za srpski razgovor sa svetom

Veoma su uprošćene one tvrdnje po kojima je mladi Rastko Nemanjić, treći sin velikog raškog župana i samodršca sve srpske zemlje Stefana Nemanje, svojeglavo iznenada doneo odluku da ode u Svetu goru, Bogorodičin vrt, i da se tako zarad monaškog života odrekne dvorskog sjaja i lakomislenog i mnogometežnog svetovnog života. Tu uprošćenost u tumačenju Žitija Svetog Save doneo nam je devetnaesti vek, koji je svu srpsku duhovnu obnovu zasnivao na narodnjaštvu, na pretpostavljenom samouštvu i na romantici, iz koga smo ili sve preuzimali ili ateistički odbijali sve sa Žitijem.

Dakle, ne stoji ono o čemu su pevali skoro svi važniji srpski pesnici devetnaestog i dvadesetog veka – da je Rastka čekao raški presto, a on ga nije hteo. On je bio treći princ srpski, pa je i njegovo pravo na raški presto bilo trećeredno i prvoredno je moglo postati samo prevratom. I to dvostrukim, skidanjem braće Vukana i Stefana. Njemu je, kao trećem princu, pripadalo vojvodstvo nad Travunijom, gde se već premlad ogledao u vlasti, kao savladar ocu u ovoj oblasti, iako kratko, dovoljno dugo da kasnije uđe u legende i toponime i da se Travunija nazove Vojvodstvom Svetog Save.

Rastku je, prema najstarijim žitijama hilandarskih jeromonaha Domentijana i Teodosija, što se ponavlja i u svim potonjim biografijama Svetog Save do ovovremenih, od rođenja bio namenjen put kojim će poći za dobro svoga naroda i države. To je put do prvog srpskog arhiepiskopskog trona, do „bogonosnog nastavnika sve srpske zemlje“. A taj presto ga nije čekao, već je morao biti smišljen i presto i put do njega. Morao ga je ostvariti velikim i zametnim trudom. Nepogrešivo. Žitija su pisana kada je taj put bio ostvaren. Pominjanje namenjenog puta govori posredno o ostvarenju velikog državotvornog plana. Pisci prvih žitija govore da je Rastka vodila Božja volja, ali se može pročitati da je baš ta Božja volja došla na molitve njegovih roditelja, velikog župana Stefana Nemanje i velike kneginje Ane.

Može se reći, prema žitijama, da je Rastko bio Gospodu Bogu obetovan u molitvama njegovih roditelja da ga pod starost dobiju i pre njegovog začeća u materinoj utrobi. Veliki srpski župan Stefan Nemanja i velika kneginja srpska Ana molili su se Bogu za treće muško čedo koje će Srbima biti Božje poslanstvo i koje će Srbe uvesti u red Gospodom izabranih naroda: „Da bezbrojnom silom Tvojom ispuni svoje otačestvo“ (kako to beleži Domentijan) i „biti naslednik naše države“ (Teodosije). Stefan Nemanja, sakupilac svih srpskih zemalja, podizatelj „propale dedovine“, posvećen težnji da Raška postane samostalna država, znao je dobro zašto želi trećeg sina i molitvom mu je opredeljivao budući život.

Rastkov budući odlazak u Svetu goru, u kojoj će postati prvo monah Sava (bekstvo je samo pravdanje mita za srpsku vlastelu i narod) nije bio samo hir mladića (a on i nije bio hirovit princ), bio je dalekosežna odluka, za koju je bio od Gospoda moljen i za nju temeljito pripreman. Ali tako pripreman da to bude njegovo opredeljenje.

Duhovno opredeljenje Rastka Nemanjića pripremano je i ostvarivano je, takoreći, otkad je on znao za sebe. Upućivan je na knjige od rane mladosti. A knjige su u to vreme bile samo svete: „A kad je dete ojačalo, dadoše ga da se uči svetim knjigama.“ Počeo je od prve zagonetke o Hristu i Bogorodici: „Poteče velika reka bez ijedne kišne kapi; teče i dalje, široka, duboka i nepresušna, ali je nijedan uopšte smrtnik nikada ne pređe.“ Zapisano je za Rastka: „Nije se smejao, a bio je uvek nasmejan.“

Bio je blagorodan i blagonaravan. Iz njega je zračila duhovnost. On je bio princ s one druge strane od mača, sa strane knjige. Toliko je, svedoče prvi biografi, napredovao u učenju, da je izazivao divljenje i svojim znanjem i svojim razumom, tako da su za njega govorili: „Ovo dete će biti novo znamenje“.

Već je znao da je istina viša od neba i svetlija od sunca. Takvi su skromni i plemeniti, plene i oplemenjuju, što požele to ostvare, što zatraže to im se od srca daje.

Rastko je u Rasu vaspitavan po carskim konstantinopoljskim uzorima, jer mu je majka, velika raška kneginja Ana, bila vizantijska, odnosno romejska princeza (istočno carstvo Romeja nikada sebe nije zvalo Vizantijom, kako su je sa omalovažavanjem na zapadu zvali). Ana je bila princeza iz carske porodice Romana Diogena IV (unuka ili praunuka) i dobro je znala da se ustrojstvo velike Romeje zasniva na simfoniji – saglasnosti duhovne i svetovne vlasti. Primer Ane Komnine, vizantijske princeze istoričarke, upućuje na to da su romejske princeze imale najviše obrazovanje i da je takvo obrazovanje imala i Ana Diogena, koja je, nasleđenim i zaposednutim Nemanjinim oblastima donela u miraz krajeve ispod Niša –Dubočicu i Kosanicu, i svojoj, tek zasnovanoj porodici, porodični simbol carske porodice Komnina – dvoglavog belog orla, oznaku simfonije, a time i težnju da se Raška kao država uredi na romejskoj carskoj matrici – saglasnosti svetovne i duhovne vlasti. Nemanja je za samostalnu državu, porodu u nasleđe, već imao svetovnu vlast, a valjalo je steći i duhovnu. Anin uticaj u Rasu bio je veliki, jer se ona u mnogo čemu ne odvaja od Nemanje, pa ni u molitvi da dobiju Rastka, a o tome govore i ove dve činjenice: Nemanja je prve svoje zadužbine, crkvu Svetog Nikole i crkvu Presvete Bogorodice, podigao u Dubočici i Kosanici, koje je Ana donela u miraz, i da je Ana posle smrti u svojoj crkvi Presvete Bogorodice hirotonisana za prvu srpsku sveticu – Svetu Anastaziju.

Anin uticaj je morao biti veliki i na sina Rastka, pogotovo na njegovo obrazovanje i na izbor njegovih konstantinopoljskih učitelja.

Princ Rastko je, sve u svemu, bio dosledno i istrajno učen i spreman da bude srpski razgovor sa svetom. I to sa najvišim velikodostojnicima, sa vasilevsima (carevima), sa patrijarsima, sa kraljevima, sa velikim duhovnicima i sa čuvenim filosofima. Zasigurno je znao grčki, latinski, hebrejski, svetske jezike onog vremena i izvorne jezike svetih knjiga.

Hilandar kao mera srpske istorije

Podižući srpsku državu, Stefan Nemanja je podizao i crkve, zadužbine kojima je određivao da je okolo srpska zemlja. Crkve je posvećivao svojim (Sveti Đorđe – Đurđevi stupovi) i narodnim zaštitnicima (Sveti Nikola), ali je najviše crkvi posvetio Bogorodici, majci spasiteljki, stavljajući pod njenu zaštitu svoju porodicu. Počev od one prve u kojoj će pod starost kneginja Ana postati monahinja Anastazija, do Studenice, u kojoj će on postati monah Simeon, koja će postati „majka srpskih crkava“ i koja će mu, već posvećenom, večno prebivalište biti. Ovde vredi pripomenuti da je Bogorodica zaštitnica i vizantijskih carskih porodica i da je konstantinopoljski manastir Bogorodice Evergetske, o kome će tek biti reči, vizantijski carski manastir sa tipikom o najvećoj samostalnosti.

Sasvim je prirodno bilo da Rastko svoj obetovani srpski pristup Bogu utvrdi odlaskom u Bogorodičin vrt – u Svetu goru. U svim dosadašnjim prevodima Žitija Svetog Save Domentijana i Teodosija, tvrdi se da je Rastko u Svetu goru pobegao sa ruskim kaluđerima. To su ponavljali i ostali biografi, uključujući i Miloša Crnjanskog. Međutim, vladika Nikolaj Velimirović smatra da ono rašen nije ruski, već raški. Što je veoma logično. Tako je, po ovom, princ Rastko imao uz sebe srpske vodiče do Svete gore i srpsku poteru za sobom, što opet može biti samo Nemanjina zamisao.

Princ Rastko je, postavši svetogorski monah Sava, postao najčuveniji monah Svete gore, zarad svoga porekla i odricanja, zarad svoje posvećenosti Gospodu, zarad najvišeg poznavanja svetih knjiga i takvog znanja jezika, da je sa bratstvima manastira i naroda znao na njihovim jezicima razgovarati. Izašao je na veliki glas i glas o njemu širio se sa Svete gore. Taj glas je i zvečao obdarnicama koje je monah Sava činio svetogorskim manastirima, počev od Rusika i Vatopeda. Te obdarnice su stizale iz Rasa, od velikog župana sve srpske zemlje Stefana Nemanje. One su bile veoma velikodušne i pripremale su i Nemanjin dolazak na Svetu goru, u koju ga je sinovskom ljubavlju zvao monah Sava. Ta ljubav je značila: zovem te da ostvariš ono što si sam naumio.

Na velikom saboru vlastele iz svih srpskih zemalja Stefan Nemanja se u Rasu odrekao velikožupanskog trona. Ali ne u korist po prvorednosti starijeg sina, kneza Vukana, koji mu je već bio savladar u Zeti i pod izvesnim uticajem tamošnje vlastele i katoličkog primasa srpskog – barskog nadbiskupa, već u korist drugog sina, kneza Stefana, koji je već ženidbom vizantijskom princezom Jevdokijom, kćerkom cara (vasilevsa) Aleksija Anđela, stekao zvanje sevastokratora, što je treća titula u svetovnoj vlasti Romejskog carstva (vasilevs, despot, sevastokrator...).

Zaklevši Stefana i Vukana na bratsku ljubav, Vukana i na odanost i pokornost Stefanu, novom velikom županu, Stefan Nemanja se 1196. godine zamonašio, postavši monah Simeon.

Monah Simeon se nije odao dužem tihovanju u Studenici, već je pošao u Svetu goru sa brojnim i biranim pratiocima, koji će tamo postati monasi i vešti graditelji, ponevši puno blaga koje je iz državne riznice za Svetu goru izdvojio kao „veliki gospodar 'rišćanski“ novi veliki župan raški, o kojem Srbi pevaju kao o silnom i nebrojenom blagu (pesma „Kud se dede car-Nemanje blago”).

Sa ovim su blagom svetogorski srpski monasi Simeon i Sava, određujući srpsku duhovnu misao, od državne misli neodvojivu, počeli da dižu srpski manastir Hilandar, u slavu Bogorodice i njenog Presvetog Vaznesenja. Hilandar su počeli da dižu na temeljima već razrušenog manastira Svetog Simeona (svetogorskog sveca iz 8. veka). Razvaline su pamćene po izvoru čudotvorne vode i po čudotvornoj lozi Svetog Simeona (čudotvornost vode i loze danas se vezuje za Svetog Simeona Mirotočivog, to jest Stefana Nemanju).

Ni istorija ne može odgonetnuti koliko je srpski monah Simeon uticao na to da on i monah Sava obnove baš ovaj manastir, ni da li je ta odluka doneta još u Rasu pre sabora, i da li je prethodila Nemanjinom monaškom imenu Simeon. Blago koje je poneo u Svetu goru upućuje na ispravnost pretpostavke da je odluka doneta u Rasu pre Nemanjinog i Aninog zamonašenja.

Monasi Simeon i Sava su od prota Svete gore izmolili zapustele kelije, masline i vinograde oko razvaline i počeli dizanje Hilandara. U isti mah su u Kareji, u sedištu Svete gore, od prota kupili mesto da dignu kelije i isposnicu, započevši veliko srpsko naselje na Atosu.

Hilandar je zamišljen i dizan da bude srpska građevina na svetom prostoru, dokaz svetu o duhovnom vozdignuću srpskog naroda, prvo učilište učitelja naroda i njegovih zavetnika (prvi će biti iz redova zamonašenih pratnji koje su ktitore dopratile u Svetu goru), i da postane mera srpske istorije, pokazujući koliko su Srbi njenom voljom bili njeni miljenici i stradalnici. Istovremeno često oboje.

Pismo, koje su o podizanju Hilandara monasi Simeon i Sava, Savinom rukom pisano, uputili u Ras novom samodršcu Stefanu, sinu i bratu – „Tebi u počast i posle Tebe sinova Tvojih“ – govori da je manastir namenjen srpskoj dinastiji u nastajanju i srpskoj istoriji, koja će sa njom biti ostvarivana.

U temelje Hilandara uzidana je misao o samostalnoj srpskoj crkvi i slobodnoj državi, nikome vazalnoj.

Car prisutan žezlom, a monasi bratstvom

Put do samostalnosti crkve počeo je zidanjem Hilandara i, po ozidanom manastiru, putovanjem bogonosnog Save u carski Konstantinov grad po carsku povelju o srpskom Hilandaru.

Kada je prispeo u Carigrad, monah Sava je odmah „s velikom ljubavlju“ bio primljen kod vasilevsa (cara nad carevima) kir Aleksija Anđela, rečenog tasta raškog župana Stefana, svoga brata. U prvom susretu car se raspitivao za zdravlje Nemanjino i iskazao divljenje nad njegovom odlukom da se mane vlasti i zamonaši.

U Konstantinopolju je monah Sava imao više audijencija kod cara Aleksija, dok je sve vreme kao veliki gost boravio u carskom Bogorodičinom Evergetskom manastiru.

Ovaj manastir je po svome tipiku bio samo pod carskom upravom, samostalan i u odnosu na samu Vaseljensku patrijaršiju. Samostalnost Evergetskog manastira bila je odranije poznata monasima Simeonu i Savi.

Stefan Nemanja je, kao veliki župan raški i sakupilac srpskih zemalja, bez obzira na to što je bio oženjen iz carske porodice, vodio brojne ratove za srpske oblasti protiv Romeje (Vizantije). Jednom je 1172. godine bio pokoren i predao se tadašnjem caru Manojlu Komninu. Kao carski zarobljenik tada je bio doveden u Carigrad, da uveliča carsku pobedu. U Carigrad je ušao ponižen, peške, držeći ruku na bedru carevog konja. U Carigradu je tada bio zatočen, ne u tamnici, valjda zbog carske porodice kojoj je zet, nego u keliji Evergetskog manastira. Spašavajući se iz počasnog ropstva, Nemanja je izmolio igumana da se upiše u saktitore ovog manastira. Kupujući manastiru metohe i imanja, Nemanja je kupovao i carsku milost. I sa njom, kada je Manojlu priznao vazalsku pokornost, bio je carskom voljom vraćen na raški presto. Zahvalan za Nemanjino saktitorstvo i darovanja, Jevstatije Solunski, čuveni filosof carstva i arhimandrit carskog manastira, upoznao je darodavca sa tipikom koji manastiru daje punu samostalnost. Sam Jevstatije Solunski je opisao Nemanjin ponizni ulazak u Carigrad, koji je opet bio dostojanstven zbog Nemanjine korpulencije, i nema te srednjovekovne srpske istorije u kojoj nema ovog opisa.

Za pretpostaviti je da se misao o srpskoj crkvenoj i državnoj samostalnosti uobličila u Evergetskom manastiru i da mu je na put do njih ukazao Jevstatije Solunski.

Nemanja je, po povratku u Ras, poželeo da ima i trećeg sina, koji će biti obetovan Bogu. Rastko je rođen 1174. ili 1175. godine.

Monah Sava je, dakle, došao u Carigrad da od vasilevsa nad vasilevsima, kir Aleksija Anđela, traži i za Hilandar ono što je imao Evergetski manastir.

Obavestio je monah Sava cara Aleksija da su otac i on podigli nov manastir Hilandar, opet u slavu Bogorodice, da su ga obzidali zidom, digli trpezariju i dovoljno kelija, i sa Božjom pomoći zlatom oslikali, ikonama, zavesama i sasudama svetim dovoljno ukrasili. Spomenuo je monah Sava i zapusteli manastir Zig sa velikim imanjima, koji bi Hilandaru kao metoh dobro došao, i zamolio ga za carsku povelju kojom će cara Aleksija sa ocem i saborom u zajednicu ktitora uvesti.

Car je pristao, čak se i čudio da ne traže više u blagu.

A uzeli su mu najviše.

Carska povelja koju je iz Carigrada u Svetu goru, u Hilandar, poneo monah Sava Nemanjić, davala je manastir Zig sa svim naseljima i imanjima u oblast Hilandaru. Sam Hilandar je nazvan carskim manastirom, da nad njime ne vlada ni vaseljenski patrijarh, ni prote Svete gore, niti iko drugi.

Vasilevs, kir Aleksije Anđel, dao je monahu Savi carski žezal, da štiti crkvu carskom moći i voljom i da se u crkvi čuva. Žezal će predstavljati cara pri izboru igumana Hilandara, da se bratija oko njega skuplja „i da se smatra da se iguman postavlja kao od cara i kao da iz carskih ruku uzima štap vlasti!“

Time što je oposlio bogomudri Sava, Hilandar je postao carski i srpski. Tako je ubuduće mogao da ostane samo srpski. Car je bio prisutan žezlom, a monasi Simeon i Sava sobom i srpskim monaškim bratstvom.

Hilandar je posle „na jeziku našem“ dobio svoj tipik. Monah Sava ga je ispisao istovetnim sa tipikom Evergetskom manastira.

U Hilandaru su započeta prevođenja i ispisivanja svetih knjiga, da se pojave „u jeziku našem“, za nas do tada „pomračena oblakom mudrosti grčkog jezika“.

Tako je Hilandarom počela samostalna Srpska pravoslavna crkva.

Samostalnost na razmeđi hrišćanskih konfesija

Ne može se ni pretpostaviti koliko je monasima Simeonu i Savi bio savetnik u svemu najveći filosof njihovog vremena, Jevstatije Solunski.

Kada je, posle smrti monaha Simeona, monah Sava u Solunu rukopoložen za arhimandrita „da može biti episkop“ – kako je pisalo u gramati, u palom, popaljenom, opustelom i opljačkanom Carigradu (1204) uspostavljalo se Latinsko carstvo, pa su car Romeje (Vizantije) i vaseljenski patrijarh morali izbeći u Nikeju. Latinsko carstvo je rascepilo Romeju na evropski i azijski deo.

Nužna posledica precepljenja Vizantije postala je azijska Nikeja, u koju su izbegli novi car (vasilevs) Teodor Prvi Laskaris i vaseljenski patrijarh Mihailo Saraten. U evropskom delu, gospodar Epira, Teodor Duka Paleolog, poželeo je da on postane novi vasilevs, ali mu je za simfoniju bio potreban i vaseljenski patrijarh. On ja kao pretendenta istakao ohridskog episkopa Homatijana.

Savu je za arhimandrita rukopoložio mitropolit Kostadije Solunski, zagovornik vernosti vasilevsu i vaseljenskom patrijarhu, a sasluživalo mu je sedam episkopa. Među ovih sedam episkopa bio je i duhovni pisac i filosof Jevstatije Solunski.

U uzmućenom hrišćanskom svetu, u sudaru konfesija papocarske rimokatoličke i saborne katoličanske (pravoslavne), našle su se i srpske zemlje i međusobno i međubratski zaratile. Zeta sa starijim Nemanjinim sinom, knezom Vukanom, potpomognuta Mađarskom, napala je Rašku, koja se odbranila uz bugarsku pomoć dinastije Asena.

Mireći i svoju uzmućenu i zavađenu i sa strane nahuškanu braću Vukana i Stefana, arhimandrit Sava je krenuo u Srbiju, u Studenicu, noseći mošti monaha Simeona, koje su već točile sveti miro, i sa pripremljenim „Studeničkim tipikom“, pisanim po uzoru na Evergetski i Hilandarski tipik, u kome se carsko mesto menja mestom srpskog vladara, velikog župana sve srpske zemlje Stefana.

„Studenički tipik“ je arhimandritu Savi, „koji može biti episkop“, i velikom županu Stefanu, koji će biti prvi srpski prvovenčani kralj, omogućio da bez kanonskih ogrešenja podignu u Srbiji više od trideset srpskih crkava, sve na metosima studeničkim, sa sveštenicima školovanim u Hilandaru, pripreme i ostvare samostalnost Srpske pravoslavne crkve sa službama „u jeziku našem“ i sa istavljanjem svakog uticaja Grčke crkve i ohridskog arhiepiskopa Homatijana. Tada je i Žiča, budući srpski pravoslavni i krunidbeni tron, podignuta na metohu Studenice.

Samostalnost Srpske pravoslavne crkve oglasili su arhimandritu Savi Nemanjiću u Nikeji 1219. godine svojom odlukom car Vizantije (Romeje) vasilevs Teodor Laskaris i vaseljenski patrijarh Mihailo Saraten.

Tada je arhimandrit Sava Nemanjić rukopoložen za prvog srpskog arhiepiskopa, uz istrajno carsko zauzimanje da to bude baš on, a ne neko iz njegove pratnje, sa pravom da može postavljati episkope i imenovati svog naslednika na žičkom arhiepiskopskom tronu.

Ono što je pisalo u gramati arhimandrita Save, „da može biti episkop“, upućuje na to da je on tim solunskim rukopoloženjem već bio predodređen za arhiepiskopa, jer se crkveni činovi ni carskim odlukama ne mogu preskakati. Dakle, ne stoje optužbe ohridskog arhiepiskopa Homatijana, koji je stao na raskolnu stranu Teodora Duke Paleologa, gospodara Epira, koji je pokušao da se okoristi istorijskim neprilikama u kojima se našla Vizantija.

Dajući srpskoj crkvi status arhiepiskopije, i lično ubeđujući arhimandrita Savu da se primi čina prvog srpskog arhiepiskopa, car Teodor Laskaris i vaseljenski patrijarh Mihailo Saraten odavali su mu veliku zahvalnost za držanje Srbije i očuvanje vaseljenskog jedinstva pravoslavne crkve u preteškom i prelomnom vremenu po Vizantiju i po Vaseljensku patrijaršiju.

Samostalnost Srpske pravoslavne crkve bila je blagodarnost za učinjeno na razmeđi hrišćanskih konfesija.

Tako je Sava Nemanjić postao dvostruki saprestolnik: apostolski vaseljenskom patrijarhu u sabornosti pravoslavne crkve i bratu Stefanu, prvovenčanom kralju srpskom, u srpskoj državnoj simfoniji.

U času proglašenja srpske kraljevine, arhiepiskop Sava je već imao ispisani zbornik crkvenih, svetovnih i državnih zakona u jeziku našem, Zakonopravilo, koje je prevođeno u Hilandaru, u Kareji i prepisivano u Studenici, koje nam govori kakvi treba da budemo.

U istoriji crkvene i državne diplomatije teško je naći primer koji se može uporediti sa doslednom i dugogodišnjom diplomatijom Save Nemanjića, na njegovom putu od monaha do arhiepiskopa, koja je dovela do samostalne Srpske pravoslavne crkve i do slobodnog srpskog kraljevstva.