Branislav Nušić o prilikama na Kosmetu krajem XIX veka

U mnoštvu pisama i depeša koje je Branislav Nušić kao srpski konzul u evropskoj Turskoj iz Kosovskog vilajeta slao vladi u Beogradu, ili srpskim diplomatskim predstavništvima u Carigradu, Solunu i Skoplju, jedna reč bila je tako česta i nezaobilazna da je sa njom počinjala ili završavala gotovo svaka Nušićeva poruka: z u l u m i.

Već iz toga se može zaključiti da su fizički i verbalni obračuni, otimačine, progoni, raznovrsna nasilja i nepravde,postali uobičajena, svakodnevna pojava na Kosovu i Metohiji. Zulumi, naravno, nisu bili samo kosovska specifičnost. Njih je bilo i na svim drugim prostorima koje su okupirali Turci. Ali, nigde nisu bili takvog opsega i sa tako dramatičnim posledicama kao u Kosovskom vilajetu. U poimanju Srba, kao i samog konzula Nušića, zulumi su zajednički imenitelj za sve one oblike terora koje su muhamedanci, Turci i Arbanasi, činili nad hrišćanskim stanovništvom.

Iz diplomatske pošte koju su pripremili konzulati Srbije, Austrije i Rusije (srpski se nalazio u Prištini, a ostala dva u Prizrenu i Kosovskoj Mitrovici) vidljivo je da su najčešći oblici zuluma bili: privremeno      ilnji trajno progonstvo sa Kosova i Metohije, nasilno zaposedanje srpskih kuća i poljoprivrednih imanja, otimanje i poturčavanje muške dece, nasilno odvođenje devojaka i mladih žena, razbojništva, pljačke, podmetanje požara, prisvajanje srpskh kuća, dućana, vodenica i druge imovine.

U kosovskoj životnoj stvarnosti s kraja devetnaestog veka, što je vidljivo i iz Nušićevih zapisa, postojali su i mnogi pozitivni primeri. Tako, i u selima i u gradovima bilo je turskih i arnautskih porodica koje su uživale veliki ugled i kod samih hrišćana. One su taj ugled temeljile na tradicionalnim (patrijarhalnim) shvatanjima porodice i njenog odnosa prema okruženju. Uspostavljajući pošten odnos prema susedima i striktno primenjujući besu (koja označava zadatu reč i ima snagu zakletve), te porodice bile su i najpouzdaniji zaštitnici pravoslavnih duhovnih hramova i hrišćana u celini.

U selima Kosovskog Pomoravlja (područje oko Gnjilana, Vitine i Kamenice), Drenice, Sirinića i Podrima u Metohiji, gde je i najbrojnija srpska populacija, bilo je dosta srpskih starosedelačkih porodica koje su bile zaštićene od mogućih zuluma. To su tako zvane čipčije - zemljoradnici koji su radili kod turskih i arbanaških veleposednika i begova. Svi ostali bili su u neizvesnosti i stalnom strahu za svoju imovinu i živote svojih porodica.

Prilikom mnogobrojnih putovanja po staroj Srbiji Nušić je uočio da svako veće mesto na Kosovu, u Metohiji, a isto tako u Raškoj oblasti i Makedoniji, ima svoje ozloglašene silnike. U zapisima sa tih putovanja on kaže da ti silnici udaraju na srpska sela i nagone seljake u bežaniju, posle čega zaposedaju njihove kuće i imanja. To je najsuroviji i najprimitivniji vid brzog bogaćenja, čemu su bili podložni i neki viđeniji ljdi u tadašnjim nahijama.

Bogaćenje na tuđoj nesreći postajala je, na žalost, nekažnjena praksa. Ilustrujući to primerima kojima je i sam bio svedok, mladi konzul Branislav Nušić pominje slučaj prištiskog muftije, koji je imao neprirodno brz uspon u karijeri i za kratko vreme prigrabio ogroman kapital. Taj muftija, kaže Nušić, bio je običan seoski hodža. Kasnije se, podmićivanjem više vlasti, dočepao položaja muftije, da bi zatim, pomoću ucena, pljačkanja, zatvaranja, batinanja i ubijanja imućnih Srba postao najbogatiji čovek na Kosovu. Na tako prljav i nečastan način on je stekao mnogobrojne čifluke u Prištinskom sandžaku.

Zulumi ovakve vrste, ukoliko su ih činili istaknuti i povlašćeni predstavnici turske vlasti, uvek su se događali uz posredovanje nekog silnika koji je bio neposredni izvršilac. Prištinski muftija činio je to uz pomoć ozloglašenog kavgadžije i tiranina Dim Burjana. Njega je angažovao da globi, ucenjuje, a po potrebi i ubija Srbe. A ovaj je to činio javno, bez bojazni od turskih vlasti. Bilo je slučajeva da Dim Burjan i preko hućumeta (turskog suda) u Prištini uputi preteću poruku bogatim pojedincima i prvacima srpskih sela da u određenom roku plate novčanu ucenu, inače će se loše provesti.

Slične ocene i pritužbe iz Prištine stizale su kasnije i od srpskog konzula Svetislava Simića. On je izveštavao o pritiscima i ucenama muftijinim na stanovništvo srpskih sela u blizini Prištine (Slovinj, Babuš i druga). Oni nisu bili turske čipčije - radnici na njihovim posedima - već su imali i obrađivali svoju zemlju. Namera muftije je, međutim, bila da od srpskih imanja u ovim selima stvori još jedan čifluk za sebe. Otuda pritisci i pretnje koje su stizale od Dim Burjana.

Jedan od velikih zulumćara u Prištinskom sandžaku, u godinama kada je tu službovao Branislav Nušić, bio je i Sulejman paša, komandant vojske u prištinskom okrugu.

U širem rejonu Gnjilana, koje je u vreme postojanja srpskog konzulata u Kosovskom vilajetu imalo status kaze (sreza), nalazilo se uglavnom srpsko domicilno stanovništvo. Oni su bili brojniji od Arbanasa, predstavljali su moćniju etničku skupinu, pa je upravo to bio razlog da turske vlasti ovo područje označe kao prioritetno za iseljavanje Srba. U izvršavanju tog nečasnog čina, kako je izveštavao srpski konzulat iz Prištine, isticala su se dva silnika: Husein aga Đakovci i Rašid aga Goranin.

Husein-aga se na ove prostore doselio iz Đakovice, a Rašid- aga sa područja Gore, planinske oblasti između Šare i Koritnika, na krajnjem jugu Metohije. Iz svog vrletnog i siromašnog kraja došli su u plodno i bogato Kosovsko Pomoravlje da bi, ako to bude moguće, proterali Srbe i zauzeli njihove kuće i posede.

Svemoćni Husein je, između ostalog, odlučio da se dočepa prostranih pašnjaka u srpskom selu Rainovac. Učinio je to na jednostavan način: zemlju je podelio novopridošlim seljacima, naloživši im da je preoravaju i tako pretvore u njive.

Srbi meštani posle toga nisu više imali gde da napasaju stoku. To je bio razlog da manja grupa Srba, kao predstavnici sela, odu kod kadije u Gnjilane da se požale. A on im kaže:

Šta mogu, rajo, ja kad je on silan Turčin, pa mu niko ništa ne može. Trpite, pa šta vam bog da!

A Rašid-aga (to je onaj što je doselio iz Gore), inače prijatelj muftijin, otišao je u selo Donje Rudrige, gde je angažovao oko 150 seljaka da mu besplatno oru i kopaju, žanju pšenicu, beru i krune kukuruz, obavljaju i sve druge ratarske poslove bez ikakve naknade.

Ovakvih pritisaka i ucena s kraja devetnaestog veka bilo je širom Kosova i Metohije. Inače, Turcima i Arbanasima, kao pripadnicima muhamedanske vere, posebno su smetale srpske crkve i manastiri. Njihovo rušenje, paljenje i pretvaranje u džamije počelo je već sredinom 15. veka i trajalo, s manjim ili dužim prekidima, sve do 1912. godine, kada je okončana turska vlast na ovim prostorima.

Iz konzulskih pisama je vidljivo da je ovakvog vandalizma bilo i u vreme kada se to najmanje očekivalo - u završnici otomanske vladavine na jugu Balkana, kada su nekadašnji moćnici morali da se pakuju i sele ka Anadoliji.

Tako Branislav Nušić 12. novembra 1895. godine javlja ministru inostranih dela u Beogradu o rušenju pravoslavnh crkava u kosovskim selima Kamenici, Šipašnici, Boževcu i Ranilugu.

Za nepuna četiri meseca razbijene su i opljačkane tri crkve naše u Moravi, a skoro mi stiže glas da je to stiglo i četvrtu. Uporedo sa tim rušena su i srpska groblja. Zabeleženo je da je jedan Arbanas napravio sebi vodenicu od mermera sa srpskog groblja...

Pedantni srpski konzul ništa nije propuštao da zabeleži i o tome blagovremeno izvesti ministarstvo u Beogradu.