Kosovska Mitrovica – jedan grad, dva sveta

Današnja Kosovska Mitrovica u mnogim detaljima podseća na posleratni Mostar. Na etnički podeljeni grad sa oštećenim mostovima i zgradama,sivim mahalama, u kojem su sunčane i kamenite obale na smaragdno zelenoj Neretvi postale sive, sumorne i gotovo napuštene. A toj nekad čarobnoj reci mostarski pesnici su posvetili svoje najlepše stihove i uz njene obale doživeli svoje najlepše trenutke.

I kao što Neretva protiče kroz središte Mostara, tako i najveća kosovska reka protiče kroz središte Kosovske Mitrovice, deleći ovaj grad na severni (srpski) i južni (šiptarski) deo. Na ,,izlazu iz grada", samo stotinak metara od glavnog gradskog mosta, Ibar u svoje korito prihvata Sitnicu, veliku i znamenitu kosovsku reku koja čitavom svojom dužinom vijuga kroz prostranu kosovsku kotlinu.

Mostovi na Ibru nisu porušeni, pa ni onaj glavni u centru grada, ali su porušeni mostovi među ljudima sa severa i sa juga Mitrovice, tako da je nekadašnja popularna izreka ,,jedinstveni grad na Ibru" sada samo mislena imenica.

Primeri sa raznih strana pokazuju da se porušeni mostovi mogu brzo obnoviti i reke iznova premostiti, ali da se premosti ambis među ljudima potrebne su decenije. Naročito kada su u pitanju podele nastale tiranijom, verskim fanatizmom, mržnjom, fizičkom likvidacijom i progonima nedužnih ljudi.

Zbog tih porušenih mostova među ljudima i podela koje srpsko stanovništvo na Kosovu i Metohiji nije želelo, danas na ušću Sitnice u Ibar praktično postoje dva grada: severna i južna Mitrovica. Ibar je fizički odvojio srpska naselja na severu i šiptarska na jugu, a premošćavanja i međusobne komunikacije nema, niti će je, sve su prilike, u dogledno vreme i biti.

Kosovska Mitrovica je inače stari srpski grad koji se pod tim imenom pominje još u srednjem veku. U njenoj neposrednoj okolini nalaze se istorijski i kulturni biseri srednjovekovne srpske države: drevni Zvečan sa tvrđavom i kulom Kraljevića Marka, manastir Banjska kralja Milutina, srednjovekovna Trepča sa

Sve je to postojalo već u XIII i XIV veku, a Zvečan sa svojim kulama i utvrdama, čije masivne zidine i danas impresivno deluju, i mnogo ranije - još iz vremena Stefana Nemanje. Zahvaljujući neiscrpnom rudnom bogatstvu u užem i širem okruženju, Kosovska Mitrovica je ekonomski najrazvijeniji region na Kosovu i Metohiji. Do raspada Jugoslavije njen Rudarsko-metalurški kombinat ,,Trepča" sa Topionicom olova, cinka i srebra u Zvečanu (severnom predgrađu Mitrovice) smatran je za najvećeg proizvođača ovih plemenitih metala u Evropi.

Iz mnoštva pisanih izvora saznajemo da se ugalj na ovim prostorima vadio još u ranom srednjem veku, o čemu svedoči i ,,Latinska" crkva, hram koji su u XIII veku podigli rudari Sasi, koji su u Starom Trgu (jednom od najstarijih rudarskih centara u ovom regionu) imali svoju koloniju.

- Zvečan sa Mitrovicom i okolinom - zapisali su istoričari - već početkom XII veka ima značajnu ulogu u istoriji srpske srednjovekovne države, jer je širenje državne moći od Zete i Raške počelo preko ovog područja. U ratovima između raškog župana Vukana (1085-1093) i Vizantije, područje Mitrovice bilo je poprište srpsko-vizantijskih borbi, kada je osvojen i grad Zvečan. Iz tog vremena datira obnova i nova izgradnja zvečanske tvrđave od strane Stefana Nemanje.

Ulogu starog grada Zvečana, ispod koga je kasnije nastala i sama Mitrovica, istoričari osvetljavaju sa još nekoliko važnih podataka.

- Zvečan je duže vreme menjao vizantijske i srpske gospodare, da bi u XII veku definitivno potpao pod srpsku vlast. Nemanja je iz Zvečana 1169. godine pošao u bitku protiv Vizantije, koja se odigrala kod sela Pantine u blizini Mitrovice. Vizantijska najamnička vojska bila je do nogu potučena.

Ta pobeda imala je presudan uticaj na jačanje srpske feudalne države, a Nemanja je priznat kao tvorac njene nezavisnosti. Tako je područje Mitrovice sa Zvečanom postalo tle odakle se raška država širila prema istoku i jugu.

S obzirom na geografske karakteristike, Kosovska Mitrovica je još od najranije prošlosti smatrana kosovskom kapijom na Ibru i Sitnici. Prirodnom kapijom koja je bila svojevrsni zaštitni bedem od neprijateqskih upada ka severnim srpskim posedima u Raškoj.

Upravo kod ušća Sitnice u Ibar završava se prostrana kosovska ravnica i već od Zvečana počinju planinski masivi kroz koje se, uskim kanjonom, reka Ibar probija ka severu i udaljenoj Zapadnoj Moravi u koju se uliva.

Kosovska ,,kapija na Ibru i Sitnici" bila je dobra prirodna brana i za zaštitu srednjovekovne Trepče. Smatra se da je kao bogato i veliko rudarsko naselje u ekonomskom i kulturnom životu srednjovekovne Srbije imala značajnu ulogu. U pisanim izvorima prvi put se pominje 1303. godine kao Trepza. Imajući isključiva prava na radnike i kovnice u kojima je srebro prerađivano, srpski vladari pokazivali su veliki interes za razvoj rudarstva u Trepči, jer rude sa ovog područja sadrže veliki procenat olova i srebra. Zbog toga su oni dovodili Sase kao umešne rudare u korišćenju i preradi ruda. Već u to vreme rudarska eksploatacija imala je velike razmere, što potvrđuju mnogobrojni ostaci nekadašwih revira, grupisanih na prostoru sadašnjih sela Mažića, Meljenice, Gumništa, Mađera i drugih. Tu je tada na primitivan način vađena ruda koja je sadržavala velike količine srebra.

Hrisovuljom cara Uroša iz 1363. godine Trepča je došla pod vlast Vuka Brankovića, koji je 1411. godine tu kovao i svoj novac. Brzom procvatu ovog srednjovekovnog naselja doprinela je upravo eksploatacija rude, a sa njom i razvoj pratećih delatnosti, prvenstveno trgovine i zanatstva.

Brojni su pisani izvori koji govore o bližoj i daljoj prošlosti Kosovske Mitrovice.   U putopisu Arnolda Harfa, 1499. godine, nazvana je Mitrih, dok je Benedikt Kuripešić 1530. godine pominje kao ,,Bazar Mitrovica". Tu je u prolazu bio i neizbežni Evlija Čelebija, koji za Mitrovicu kaže da je važna karavanska stanica na Kosovu.

Dug je vremenski period u kome se Kosovska Mitrovica formirala kao velika i značajna orijentalna kasaba. Činjenica je, međutim, da je u turskom periodu imala usporen razvoj, da je dugo bila na margini političkih i ekonomskih zbivanja. Nešto brži i sveobuhvatan razvoj počeo je tek u XIX veku izgradnjom železničke pruge Skoplje-Kosovska Mitrovica (1873-1878).

Budućnost za Srbe koji danas nastanjuju severni deo Kosovske Mitrovice, u kojem su smeštene njene istorijske i kulturne znamenitosti, a takođe i najvažniji privredni kapaciteti, potpuno je neizvesna. Dokle će ostati zamagljena i neizvesna, najmanje zavisi od ljudi čiji su koreni ovde utemeljeni još iz vremena Stefana Nemanje.

U jesen 1896. godine srpski pesnik i patriota Aleksa Šantić oglasio se iz rodnog Mostara pesmom koju je namenio graditeljima hrama Svetog Save u Kosovskoj Mitrovici.

Svome rodu

Ja ne snivam... moju dušu

Anđeoska dižu krila,

Pa Kosovu leti ravnom,

Da vas grli, braćo mila!

Daj im, Bože, volje jake,

Da izdržat muke mogu,

Da dovrše svoje djelo,

Posvećeno tebi - Bogu.

Pa kad kube sjajnog hrama

U tvom jarkom suncu sine,

I zabruje zvona sveta

Jasnim zvukom sa visine.

Čuj molitvu njinog srca,

Čuj im želje, čuj im glase...

Pa nek jekne Šar planina:

,,Srpstvu zora rodila se"!

Aleksa Šantić

23. oktobra 1896.