Srpsko Nerodimlje nestaje sa geografskih karata

Na krajnjem jugu kosovske kotline, uz drumsku i železničku magistralu koja od Prištine vodi ka Skoplju, nalazi se Uroševac. Neveliki grad sa mešovitim sastavom stanovništva, danas uglavnom poznat kao važna i nezaobilazna raskrsnica puteva na Kosovu i Metohiji.

Smešten u samom središtu južnog dela pokrajine, pred ulazom u Kačaničku klisuru, Uroševac povezuje Kosovsko Pomoravlje na istoku sa Metohijom na zapadu pokrajine, a takođe gradove od Kačanika na krajnjem jugu do Kosovske Mitrovice i Leposavića na severu Kosova.

Odavde se direktnim i najbližim putevima stiže do Vitine, Gnjilana i Kosovske Kamenice, a takođe do Lipljana, Suve Reke i Prizrena.

Srpsko Nerodimlje

Samo pet kilometara zapadno od Uroševca, na obroncima Šar planine, na najvišoj koti u kanjonu Nerodimke, sve doskora nalazili su se ostaci srpskog srednjovekovnog grada Nerodimlja - nekadašnjeg sedišta istoimene župe i prestonice Nemanjića. Naime, već u ranom srednjem veku na tom mestu postojala su naselja Gornje i Donje Nerodimlje.

Na brdu koje ih razdvaja u drugoj polovini XIII veka sagrađen je veliki i dobro utvrđen grad, a nešto kasnije i dvorac, u kome je dugo vremena stolovao kralj Milutin, koji je tu, u Nerodimlju, 1321. godine i umro.

U istorijskim izvorima ovaj, za Srbe izuzetno značajan srednjovekovni grad, pominje se i kao Porodim ili Porodimlje. U njemu je jedno vreme boravio kralj Stefan Dečanski. Istoričari takođe beleže da je u dvoru u Nerodimlju 1371. godine okončao život i car Uroš, poslednji veliki Nemanjić, koji se na čelu srpske države nalazio od 1355. godine.

Tokom XIV veka na prostorima Nerodimlja, tadašnje prestonice Nemanjića, podignuto je nekoliko crkava i manastira. Tako su u Gornjem Nerodimlju sagrađeni manastir i crkva Svetih Arhanđela, nešto kasnije (ali, takođe u XIV veku) manastir posvećen Svetom Urošu, a u Donjem Nerodimlju crkva Svetog Stefana (XIV vek) i crkve Svetog Nikole i Svete Bogorodice (XV vek).

U porti manastira Svetih Arhanđela sve doskora vegetirao je stoletni bor, koji je, po narodnom predanju ljudi ovog kraja, zasadio car Dušan.,,Zub vremena" i dramatična istorijska zbivanja tokom viševekovne turske okupacije učinili su da je najveći deo spomeničkog blaga, uključujući i sam dvorac Nemanjića, uništen. Ali, bez obzira na sva razaranja i pustošenja koja su učinjena u vreme Osmanlija, sve doskora bili su očuvani ostaci kraljevskih zdanja, zidine srednjovekovnog utvrđenog grada, temelji porušenih i opljačkanih manastira i crkava, kao i drugi značajni tragovi memorijalnog karaktera. Na žalost, u vreme poslednjih velikih sukoba na Kosovu i Metohiji (tokom 1999. godine, u vreme bombardovanja srpskih gradova i sela, a i kasnije, nakon što je nad Kosmetom uspostavljen protektorat) uništeni su i ti preostali tragovi srednjovekovnog Nerodimlja.

Neobuzdana šiptarska vojska sravnila je sa zemljom sve što je podsećalo na srpsku srednjovekovnu državu i Nemanjiće, pa je tako do temelja razoren i relativno dobro očuvani manastir Svetog cara Uroša iz XIV veka, koji je bio poznat po tome što je u njemu boravio i umro car Uroš, koji je decembra 1371. godine tu i sahranjen.

Po narodnom predanju, manastirsku crkvu Uspenija presvete Bogorodice podigla je nad sinovljevim grobom carica Jelena, majka Uroševa. Po turskim dokumentima, manastir je 1487. godine napušten, a njegove velike posede koristili su seljaci iz okoline. Međutim, u Žitiju cara Uroša patrijarh Pajsije 1584. godine piše o obnovi crkve Uspenija presvete Bogorodice i izgradnji novog kivota.

Tokom XVI i XVII veka srpske crkve i manastiri na Kosovu i Metohiji često su bili na udaru pljačkaša i vandala svake vrste, jer se u manastirskim riznicama čuvalo kulturno blago koje su stvarali naraštaji Srba tokom mnogih decenija.

Ponekad je gramzivost i verski fanatizam dostizao takve razmere da je za pravoslavno monaštvo dovođen u pitanje i sam opstanak na ovim prostorima. Neposredni učinci svega

toga najbolje su vidljivi upravo u Nerodimlju, gde su sa lica zemlje nestali i poslednji vidljivi tragovi srpskog postojanja kroz vekove.

A sada reč – dve i o Uroševcu.

Iz Uroševca u Ferizaj!

Iako uz ime Uroševca idu atributi razvijenog saobraćajnog, industrijskog i turističkog centra južnog dela pokrajine, treba takođe imati u vidu da je to i jedan od najmlađih gradova na prostorima Kosova i Metohije. Njegova istorija u kontinuitetu duga je nepun vek i po (!) i vezuje se uglavnom za 1873. godinu, kada je kroz ovo malo i slabo poznato mesto prošao prvi voz na novoizgrađenoj železničkoj pruzi Kraljevo - Kosovo Polje - Skoplje.

Jedna od bitnih karakteristika Uroševca u njegovoj društvenoj, političkoj i duhovnoj sferi jeste šarolikost nacija i religija. Prema popisu iz 1971. godine, Uroševac je imao 22 hiljade i 372 stanovnika, a na području užeg regiona (opštine) bilo je 79 naselja sa 84 hiljade i 490 žitelja. Šiptara je bilo 62. 938, Srba 19.339, Crnogoraca 468, Turaka 122, Roma 841, ostalih 547. Ali, umesto da toliko hvaljena multietičnost doprinosi približavanju i međusobnom prožimanju različitih kultura, shvatanja i običaja, ona se ovde pokazala tragičnom - i to po nealbanski živalj. Duboke nacionalne, verske i druge podele začete su (a nastavljene i dalje) već u samom imenu grada. To je, verovatno, jedinstven slučaj na Balkanu da jedan grad ima dva zvanična naziva: jedan je Uroševac(za Srbe i ostale koji u njemu žive), a drugi Ferizaj (kako ga decenijama, pa i danas uporno, nazivaju Šiptari i njihova opštinska i pokrajinska administracija).

Otkuda Uroševcu sporno (dodatno) ime Ferizaj?

Odgovor je takođe zanimljiv. Naime, izgradnjom žeezničke pruge 1873. godine i uspostavljanjem redovnog saobraćaja prema Skoplju, Kraljevu i Beogradu, oko novopodignute železničke stanice počelo je ubrzano da narasta dotad malo i slabo poznato gradsko naselje. Pre nego što su pruga i stanica izgrađeni, na tom putnom raskršću nalazio se han Feriza Šešivara, pa je po imenu njegovog vlasnika stanica dobila naziv Ferizović, a ubrzo potom i samo mesto Šiptari su prozvali Ferizaj.

Za ovaj period vezuju se i prva masovnija doseljavanja muslimanskog (turskog i šiptarskog) stanovništva sa područja Toplice, Cincara iz Makedonije, srpskih porodica iz okoline Prizrena i Orahovca, a nešto kasnije i Roma iz Skoplja i ostalih prostora. Prvih decenija postojanja Uroševac se razvijao kao značajno trgovačko središte, a kasnije postaje i razvijen zanatski centar.

Na samom početku prošlog veka (1900. godine) u Uroševcu je boravio poznati srpski geograf Jovan Cvijić. On je zabeležio da je tada grad imao 400 kuća i oko 200 dućana.

Narednih decenija grad je ekonomski i urbano bio stalno na uzlaznoj liniji, tako da je to sada važan ekonomski, politički i kulturni centar južnog dela pokrajine.

Međutim, najveća materijalna i duhovna bogatstva ovog područja ne nalaze se u Uroševcu već u njegovoj okolini. A baš po njima je cijeli kraj i poznat.