Zavet iz Samodreže

Na severnom obodu Kosova polja, u blizini starog grada Vučitrna, nalazi se srpsko selo Samodreža. Već sredinom 14. veka, u vreme cara Uroša Prvog, ovde je sagrađena skromna ali lepa crkva. Ubrzo posle careve smrti 1371, kada je upravu nad srpskim zemljama preuzeo knez Lazar Hrebeljanović, ovo znamenito naselje, baš kao i sam Vučitrn, bilo je svedok krupnih istorijskih događanja.

Prema živom narodnom predanju, epskoj narodnoj pesmi "Uroš i Mrnjavčevići" kao i istorijskim činjenicama koje odslikavaju tragična zbivanja na Kosovu polju u rano leto 1389. godine, knez Lazar je dan uoči velike bitke sa Turcima pričestio svoju vojsku u "bijeloj crkvi Samodreži". U hramu kojeg je nekoliko decenija ranije podigao narod ovog kraja, posvećujući ga imenu i uspomeni na Svetog Jovana Preteču.

Selo Samodreža i njegova čuvena crkva nalaze se na severoistočnom rubu prostranog platoa, između najpoznatijih kosovskih reka Sitnice i Laba. Za samo dva do tri sata hoda uz Sitnicu, ka južnijim predelima Kosova polja, stiže se na Gazimestan – čuveno bojište na kome se 15. juna po starom, odnosno 28. juna 1389. godine po novom kalendaru, odvijao istorijski Kosovski boj.

Na brdu Gradina iznad Samodreže nalazio se utvrđeni grad sa dvorcem Vuka Brankovića, tada moćnog srpskog vlastelina, koji je i sam učestvovao u Kosovskom boju i kasnije označen kao glavni krivac za pretrpljeni poraz.

Prema narodnom predanju, upravo tu, na Gradini, nakon pričešća u Samodreži, za kneza Lazara i njegove vojskovođe priređena je svečana večera na kojoj je on održao čuvenu zdravicu:

"Ko je Srbin i srpskoga roda/ A ne doš’o na boj na Kosovo/ Ne imao od srca poroda/ Ni muškoga ni devojačkoga/ Od ruke mu ništa ne rodilo/ Rujno vino ni pšenica bela/ Rđom kap’o dok mu je kolena".

Zarobljenog srpskog kneza Lazara i njegovu perjanicu Miloša Obilića Turci su odmah pogubili. Kneževo telo bilo je sahranjeno u Prištini, a nekoliko godina kasnije preneseno u njegovu zadužbinu – manastir Ravanicu. Predanje naroda kazuje da je neposredno nakon srpsko-turskog krvavog boja telo Miloša Obilića dopremljeno u Vučitrn, a odatle preneseno u Samodrežu, u istu crkvu u kojoj je knez Lazar pričestio svoju vojsku pred odlučujuću bitku sa Turcima.

Sam događaj na Kosovu polju, narednog dana, moguće je rekonstruisati na bazi opisa srpskih i turskih hroničara toga vremena. Svakako najpouzdaniji opis bitke dat je na monumentalnom Spomeniku kosovskim junacima, podignutom 1953. godine na Gazimestanu.

Spomenik je visok 25 metara i dominira nad prostranom kosovskom ravnicom. U njegovoj unutrašnjosti su bronzanim slovima na kamenim pločama ispisani stihovi iz epskih narodnih pesama u kojima se slavi junaštvo učesnika boja i njihova pogibija.

Na najvišoj koti spomenika, u samom vrhu spomen-kule, nalazi se bareljef na kome je likovno prikazan i dat detaljan opis bitke. U pratećem tekstu se kaže:

"Na Kosovu polju, u dolini reke Laba - između Sitnice, Grmeč planine, reke Samodreže i potoka Butovca - 15 (28) juna 1389. godine vođena je istorijska bitka između srednjovekovne srpske kneževine i turske carevine. Srpska vojska, koja je brojala oko 35.000 boraca, bila je raspoređena na desnoj obali Laba, tako da joj se desno krilo oslanjalo na Sitnicu, a levo krilo na planine; štab kneza Lazara nalazio se u sredini. Turska vojska, koja je brojala oko sto hiljada ljudi, zauzela je položaj prema srpskoj, na levoj obali Laba, naslanjajući se levim krilom na Sitnicu, a desnim na planine. Štab sultana Murata bio je postavljen u sredini. Tog dana, oko osam časova ujutru, Turci su preduzeli napad, prešli Lab levim krilom i zametnuli žestok boj oko brežuljaka na desnoj obali. Srpsko desno krilo odbilo je sve napade i prebacilo Turske ponovo na levu obalu. Zatim je srpska vojska preduzela napad, prešla desnim krilom Lab, prebacila tursko levo krilo i nabacilo ga na rezervu. Srbi su na taj način došli u neposrednu blizinu turskog štaba, što je, u kritičnom momentu po Turke, iskoristio vojvoda Miloš Obilić koji je napao samog turskog zapovednika, sultana Murata, i smrtno ga ranio.

Tada, oko 10 časova, zapovednik turskog desnog krila princ Bajazit, da bi uticao na kritičan razvoj bitke, a pošto prema njemu nije postojala ozbiljna opasnost jer Srbi na njegovom pravcu nisu mogli znatnijim snagama preći Lab, sa većim delom svojih trupa i opštom rezervom bočno napada srpsko desno krilo i zameće najkrvaviji boj oko brda Mazgita i Gazimestana. Oko podne, u rešavajućem momentu po celu bitku, knez Lazar naredi srpskoj rezervi da uđe u boj. Ali, dok je srpska rezerva kretala u boj, odeljenja na krajnjem desnom krilu podlegla su turskom obuhvatnom manevru i brojnoj nadmoćnosti svežih trupa, te celo desno srpsko krilo popusti i počne se povlačiti. 

Da li je srpska rezerva intervenisala pa nije uspela, ili uopšte nije ušla u boj – ne može se utvrditi. Tek, povlačenje desnog krila prenese se na ceo front, čime je bitka bila odlučena..."

U Kosovskom boju poginuli su i turski sultan Murat Prvi i srpski knez Lazar.

Na Kosovu polju, u neposrednoj blizini Spomenika kosovskim junacima, tu gde je Miloš Obilić usmrtio sultana Murata, njegov sin Bajazit je nekoliko godina kasnije podigao veliki i lep spomenik – Muratovo turbe.

Crkva u Samodreži, o kojoj se na slikovit i inspirativan način govori u pesmi "Uroš i Mrnjavčevići", ušla je tako u kolektivnu svest i mitologiju srpskog naroda. Taj spomenik srpske kulture i istorije Turci su, nažalost, više puta rušili, palili i pustošili, pa je od one opevane "bijele crkve Samodreže" malo šta ostalo. Ali, njenu istoriju ni Turci ni Arnauti nisu mogli izbrisati i poništiti. Svedoči to i njena obnova između dva svetska rata. Naime, 1932. godine na temeljima porušene izgrađena je nova crkva Samodreža, u svemu identična onoj iz 14. veka. Obnova je urađena po projektu profesora beogradskog univerziteta Aleksandra Deroka, dok je oslikavanje crkve freskama obavio poznati srpski slikar i pesnik Živorad Nastasijević

Poslednjom obnovom čuvene crkve, nažalost, ne završava se priča o Samodreži. Većinsko stanovništvo u ovom selu sada su Albanci, a oni nemaju nameru da ostanu kraj srpske crkve i srpskog groblja. Godine 1981, u vreme bujanja šiptarskog ekstremizma, crkva je demolirana, a krajem juna 1999, nakon dolaska francuskih snaga KFOR-a, zapaljena iznutra, a nakon toga sravnjena sa zemljom.