Turbolencija pameti

Muzika se od svog postanka razvijala, doživljavala transformacije, širila u raznim pravcima. Moderna muzika je od džeza preko ritma i bluza evoluirala u rokenrol, iz koga se izrodio pank i novi talas i sve tako do repa i tehna. Sasvim je prirodno da je i naša narodna muzika doživjela promjenu.

Muzički pravac koji se pojavio osamdesetih sa rodonačelnikom Lepom Brenom, a devedesetih dostigao svoju kulminaciju, nazvan je turbo-folkom. Nastao u vrijeme ekonomske krize kada je narodu trebalo hljeba i igara, postao je vrlo brzo dominantna muzika na ovim prostorima, potiskujući rokenrol na marginu.

Rokenrol se kod nas odomaćio šezdesetih godina, u onolikoj mjeri koliko se bivša država otvarala prema Zapadu, a sedamdesete i početak osamdesetih godina bile su njegovo zlatno doba. Smatra se da je rokenrol pokretao ozbiljna društvena pitanja za razliku od turbo-folka, koji je služio samo za zabavu širokih narodnih masa.

O turbo-folku su napisane mnogobrojne studije, snimljeni kilometri trake. Koliko je samo bilo okruglih stolova na temu! Više nego što ih fabrika namještaja proizvede u roku. Pisalo se svašta, govorilo jašta. Nisam primjetio, a možda ih je i bilo, ozbiljnih analiza, koje turbo-folk objašnjavaju isključivo parametrima muzičke umjetnosti. Sve je prebačeno na teren politike. Turbo-folk je postao sinonim jedne epohe u kojoj se pijančilo, silovalo i ubijalo s nogu. Kulturni milje koji je iznjedrio zločin i genocid. Čak se išlo i do toga da je pomenuti folk proglašavan specijalnim ratom koji se vodi protiv zemalja u regionu.

Dosta je intelektualaca izgradilo karijere objašnjavajući vezu između narodne muzike i bivšeg režima, koji je "vedrio i oblačio" na ovim prostorima. Okrivljujući narodne pjevače da su ratnohuškači, dokazujući vezu između "čaše lomim, ruke mi krvave" i surove realnosti na terenu.

Fantastično može da bude stvarnije od same stvarnosti. Pogotovo ako to odgovara određenoj politici. Da li je turbo-folk mogao da ima takvu i toliku istorijsku ulogu, prosudite sami. Smatram da umjetnost, pa samim tim i kič, ima vrlo mali ili nikakav uticaj na politiku. Da budem banalan do kraja. Ne vjerujem da je Slobodan Milošević išao kod Mileta Kitića po savjete. Ne vjerujem da je neki general, slušajući Miru Škorić, došao na ideju da sravni jedno selo sa zemljom. Da su mu zvuci harmonike i violine probudili nagon za ubijanjem. Da je kafanski mentalitet određivao strategiju. Turbo-folk nema takvu epsku širinu.

Dakle, dva su stereotipa koja se najčešće vezuju za turbo-folk. Da je to kič i da predstavlja i podržava nekulturu. Kič je nastao od engleske riječi sketch što znači skica. Prvobitno, naziv za jeftinu robu iz oblasti primjenjene umjetnosti, sada opšti naziv za proizvode likovne, literarne i muzičke nazovi umjetnosti (Milan Vujaklija, "Leksikon stranih reči i izraza"). U Vikipediji se kaže da je kič prateća pojava masovne kulture, koju veliki broj sociologa izjednačava sa kulturom najnižeg nivoa nazivajući je vulgarnom. Da najčešće povlađuje nerazvijenom ukusu i izvjesnim potrebama ljudi koje su na granici vrijednosne i moralne neprihvatljivosti, ali sa jakim emocionalnim nabojem.

Dakle, kič pobuđuje površna i trenutna osjećanja, kao što su smijeh i plač. Refleksije na turbo-folk su više nego jasne, ali ostaje nejasno zašto se kič isključivo vezuje za turbo-folk, koji kod nas predstavlja i jeste narodnjačka kultura uopšte. Kao da ga nema u drugim muzičkim žanrovima i vrstama umjetnosti. Nisam primjetio da je neko ovde pisao o kiču u pop muzici i oblicima društvenog ponašanja koji su proizvod tog kiča.

Italijanski sociolog kulture Đilo Dorfles je, recimo, kritikovao Ritu Pavone i Bitlse, karakterišući njihovu muziku kao kič. Po njegovom mišljenju, oni su postali zvijezde zahvaljujući svojoj odjeći, odnosno svom imidžu. Zar to nije slučaj i sa australijskom grupom Ej-Si-Di-Si, Elisom Kuperom, Gansen Rozes i gotovo svim pop ikonama devedesetih godina, zajedno sa Madonom? Madona je otjelovljenje kiča, a njeni koncerti su glamurozni spektakli, koji su baš takvi zbog nedostatka mašte i kreativnosti, kao i većina holivudskih filmova novije produkcije. Spektaklom se pokriva manjak kvaliteta i to što pop diva, već nekoliko godina, nije snimila pjesmu koja bi se mogla nazvati hitom.

Uprkos tome, percepcija naše, „kulturne“ javnosti, sasvim je drugačija. Madonin koncert se smatra prvorazrednim kulturnim događajem, dok je koncert Mileta Kitića dno samog dna, a oni koji idu na takve koncerte nazivaju se primitivnom ruljom koja zaudara na mješavinu kiselog kupusa i najnovijeg mirisa iz Diorove kolekcije. Kičom u iskonskom obliku. Generalizuju i kada je kvalitet muzike u pitanju. Kao da u produkciji turbo-folka nije bilo dobrih pjesama.

Poznato je da su neki pop i rok tekstopisci i kompozitori iz raznoraznih razloga, onih novčanih i druge prirode raskrstili sa zabavnom i okrenuli se narodnoj muzici i turbo-folku. Kako to da su, dok su stvarali zabavnu muziku, bili umjetnici, a kad su se priklonili narodnoj muzici postadoše šund i kič? O tome da se masovna kulutura, pa samim tim i turbo-folk, posmatra i kao oblik demokratizacije kulture, nešto je već rečeno. Ono što nije rečeno jeste da su najvatrenije pristalice i borci za demokratiju i liberalizam u našem društvu, postali i ostali protivnici turbo-folka do iznemoglosti, pozivajući se na elitizam u kulturi.

O drugom stereotipu – da turbo-folk predstavlja i podržava nekulturu i ono najvažnije, da je nizak nivo kulturnih vrijednosti proistekao iz tog stila – glavni uzrok svih strahota koje su nas zadesile u poslednjih dvadeset godina, takođe može da se diskutuje. Postavlja se pitanje šta je uopšte kulturno, a šta nije, šta je primitivno, a šta civilizovano? Zašto bi civilizovano nasilje bilo bolje od primitivnog? Poznato je da je nekim primitivnim narodima, za razliku od naših civilizovanih, nasilje potpuno strano. Poslužiću se Johnom Zerzamom, koji u knjizi „Anarho primitivizam protiv civilizacije“ kaže: „Često se tvrdi da se nasilnost primitivnih ljudi – prinošenje ljudskih žrtava, kanibalizam, lov na ljudske glave, ropstvo, itd. mogla ukrotiti isključivo simboličkom kulturom, civilizacijom. Jednostavan odgovor na takvo, stereotipno poimanje primitivca jeste taj da organizovano nasilje ni u kom slučaju nije okončano pojavom kulture, nego je tada, uopšte i počelo.“

Treba napomenuti i to da su u novijoj istoriji ratove uglavnom vodile države i narodi koji se smatraju uzorom kad je u pitanju stepen civilizacijskih postignuća. Počevši od Napoleona, pa sve do današnjih dana i postmodernističke Amerike. Rečeno drugim riječima: nisu Hitler i kompanija slušali DŽeja i Cecu, nego Vagnera i Bečku filharmoniju. Kod njih je kultura bila na visokom nivou, ali su ipak napravili zločin i genocid, koji se ni približno ne može porediti sa ovim našim, kao što se i srpski nacionalizam ne može poistovjećivati sa nacizmom. Ali, to je već druga tema...