Ekonomski aspekti kulturnog razvoja Republike Srpske

Aktuelni položaj sektora kulture u Republici Srpskoj?

Oblast kulture Dejtonskim sporazumom nije obuhvaćena. Jedino je Aneksom 8 ovog sporazuma predviđeno osnivanje Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika. Iz navedenog proizilazi da je pitanje kulturnih politika prepušteno entitetima. Nažalost, tu priliku Republika Srpska nije iskoristila do danas, jer kada je kultura u pitanju, nije bilo javnog interesa da kulturu prati odgovarajuća promjena kulturno-političkih i obrazovnih pristupa.

Iz tog razloga nedostaju kvalitetne kulturne strategije, te akcioni i razvojni planovi. Nisu donesene kulturne politike na nivoima lokalne zajednice i institucija kulture. Kultura zavisi od institucionalnih rješenja na svim nivoima. Zakonska regulativa nije adekvatna, a mnoga nedostaje. Pored tradicionalno nerazumno niskih stavki u budžetu namijenjenih kulturi i fiskalnih opterećenja, prisutni su neadekvatni mehanizmi odlučivanja i negativna selekcija kadrova.

Posebno djeluje frustrirajuće činjenica da odgovorno resorno ministarstvo nije afirmisalo niti izvršilo potrebnu edukaciju o načinu apliciranja prema fondovima EU namjenjenih za projekte iz kulture. Ustanove kulture, kao i nevladin sektor, nisu iskoristili u dovoljnoj mjeri fondove namjenjene kulturi koji su bili dostupni putem Ministarstva civilnih poslova na nivou BiH, uglavnom zbog nedostatka transparentnosti i komunikacije sa Ministarstvom obrazovanja i kulture Republike Srpske.

Uz nedostatak kreativnosti, primjetna je nezainteresovanost odgovornih u sektoru kulture, te odsustvo dvosmjerne komunikacije između Ministarstva, lokalnih zajednica i javnih ustanova kulture. Ako država finansira ili sufinansira kulturu i projekte u kulturi, prirodno je da ima izvjesnog uticaja i kontrolu. Problem nastaje kada nekompetentne osobe iz svijeta kulture participiraju u cijeni koštanja kulture, tj. nerazumljivog sistema profesionalnog vrednovanja kulturnih projekata koji čak ne zastupaju kulturni ukus vladajuće političke elite. Stoga bi se u praksi kulturnih politika trebao potencirati model partnerstva, a ne samo definisanje poslušnih učesnika u raznim komisijama kao veza umjetničkog svijeta sa državom i kulturom. Dosadašnja praksa dovodi u pitanje opstanak tradicionalnih kulturnih projekta osmišljenih i dugoročno planiranih u cilju očuvanja identiteta, stvaranja brenda, imidža i razvoja kulturnog turizma.

 Ne postoje statistički podaci ekonomske dobiti u sektoru kulture po strukturi, u cilju planiranja, prava i obaveza aktera na tržištu kulture. 

Haotičnom i nesređenom stanju u kulturi doprinosi nedostatak sistematizovanih podataka o institucijama i ustanovama kulture, nevladinim organizacijama koji se bave pitanjima kulture i umjetnosti, amaterskim kulturno-umjetničkim organizacijama, profesionalnim i slobodnim umjetnicima, kao i privatnim ustanovama kulture. Ne postoje statistički podaci ekonomske dobiti u sektoru kulture po strukturi, u cilju planiranja, prava i obaveza aktera na tržištu kulture. Ovo pokazuje da kreatori ekonomske politike nisu prepoznali kulturu kao ekonomsku kategoriju koja ima kapacitet da u tržišnim pravilima znatno učestvuje u privrednom rastu.

U takvim okolnostima kreativne industrije nisu zastupljene u kulturnim politikama na državnom i lokalnom nivou. Znatni potencijal npr. leži u multimedijalnom, modnom, grafičkom dizajnu, a pogotovo u arhitekturi i oglašavanju. Dizajn i arhitektura se u kulturnim politikama nekih zemalja u tranziciji pominju samo u smislu kulturne baštine. U percepciji javnosti i nadležnih, dizajn i arhitektura se posmatraju u komercijalnom smislu. Nadležno resorno ministarstvo npr. ne uočava da kulturna industrija uočava dodane vrijednosti kroz afirmaciju estetskih vrijednosti, doprinosa kulturi življenja, međunarodnim prezentacijama i izložbama inovacije materijala. Posebna društvena važnost je u oglašavačkoj produkciji, koja direktno utiče na izbor i želje potrošača, a s tim na ekonomije svojih zemalja.

Da li je opravdano povećanje izdvajanja za sektor kulture Republike Srpske u sadašnjim uslovima ekonomske krize?

Ustaljena je percepcija na ovim prostorima da je sektor kulture samo trošak. U cilju ušteda u planiranju budžeta prvo se umanjuju stavke namijenjene kulturi i obrazovanju. Kreatori kulturnih i obrazovnih politka moraju uzeti u obzir činjenicu da je bez ulaganja u kulturu i obrazovanje nemoguće izgraditi ekonomski održivo društvo, što je već evidentno. Uočljivo je snažno učešće političkih i ekonomskih elita na svim nivoima sa starim načinom razmišljanja, koje su u većoj mjeri preuzele marksističku i novoliberalnu kritiku potrošačkog kapitalizma. Iz navedenih razloga političke elite na ovim prostorima ne mogu maksimalno, objektivno i nepristrasno prosuđivati o društvenim problemima.

Nastavljeno je sprovođenje neefikasne i neharmonizovane javne politike, koje nemaju kapacitet u rešavanju sve izraženijih društveno-ekonomskih problema sa kojima se građani suočavaju. Na nivou lokalnih samouprava je pokušano da se putem javno-privatnog partnerstva privuče kapital i ostvare određeni projekti. Nisu uspostavljeni mehanizmi koji bi doprineli rješavanju složenih društveno-ekonomskih problema građana. Povratak u kapitalizam u bivšim socijalističkim republikama je promijenio sudbinu i dalje tokove privrednih aktivnosti. Privatizacija je postala epohalna kategorija samo prilikom promjena vlasništva u drštveno-ekonomskom, ali i političkom kontekstu.

Bez dodatne edukacije menadžmenta i restrukturiranja preduzeća, država neće uspjeti vratiti uložena sredstva i subvencije.

Ekonomski smisao reformi je da stvori konkurentnu i sposobnu privredu kojom bi se Republika Srpska transformisala u potpunu tržišnu ekonomiju. Na globalnom nivou finansijska stabilnost još nije osigurana, što uzrokuje rizike dalje stabilizacije privrede. Ključni problem ekonomskog oporavka jeste finansijsko tržište. Nastavljeno je dalje kreditiranje i davanje subvencija privredi i njenim preduzećima vođena nekompetentnim menadžmentom.

Bez dodatne edukacije menadžmenta i restrukturiranja preduzeća, država neće uspjeti vratiti uložena sredstva i subvencije. To će prouzrokovati dodatna kreditna zaduženja države, a tim neodrživost javnog duga, što će se ogledati u problemu finansiranja visokog fiskalnog deficita koji je akumuliran tokom prošlih godina ekonomske krize. To podrazumjeva neophodnost strukturnih reformi javnog sektora, na osnovu kojih bi se smanjio fiskalni deficit i javni dug, što podstiče izvoz i smanjenje kamatnih stopa.

Ekonomski rast direktno utiče na standard građana. Ako je on nizak, stvara osećaj ravnodušnosti u društvu, a tim i prema kulturi, naučnim tehnološkim rješenjima te njihovoj ulozi u funkcionalnom razvoju. Od stepena razvoja političke kulture zavisi donošenje kompetentnih i provodivih ekonomskih politika od kojih zavisi izdvajanje za razvoj kulture.

Ako se uzme u obzir da je kultura način funkcionisanja jednog društva, možemo zaključiti koliko je bitna kao razvojna komponenta. Stoga još ne postoji jasna klasifikacija institucija kulture, funkcije kulture, šta su projekti u kulturi, kulturni inžinjering, te modeli finansiranja. Resor kulture u Ministarstvu obrazovanja i kulture finansira samo javne ustanove kulture, projekte u umjetnosti, ali ne i kulturu koja je daleko kompleksnija. Stoga, prilikom donošenja kulturnih politika Vlada godinama nema jasnu koncepciju, klasifikaciju i definiciju kulture, te spoznaju koliko je ona važna za društveno-ekonomski napredak. Prema zapadnim standardima u sektor kulture su svrstani čak arboretumi, plivački bazeni, zoo-vrtovi, sport, gastronomija, pa čak i lovačka društva.

Preko 90% novca iz budžeta namijenjenog kulturi odlazi na plate i materijalne troškove, tako da za projekte u kulturi i amaterizam ostaju simbolične stavke. Ovakva praksa će se morati mijenjati, u korist budžeta i kulture. Naime, sa ekonomskog aspekta javne ustanove kulture su neprofitne organizacije, ali neprofitno ne znači i neprofitabilno. Menadžment kulturnih institucija će ubuduće pod pritiskom globalizacije i ekonomske krize, uvidjeti potrebu za donošenjem vlastite strategije razvoja kao i akcionih planova.

Vrijeme je da budu inovativniji i promišljaju o novim, dodatnim izvorima finansiranja, odnosno samofinansiranja u cilju razvoja institucije i razvojnih programa, te stvaranja uslova njihove samoodrživosti. Uostalom, privatni muzeji, etno-muzeji i galerije se bore sami sa tržišnim uslovima bez podrške nadležnih resora ili privrednih komora, koji gube iz vida mogućnost bogatije ponude kulturnog turizma.

Kreativna ekonomija i tržište kulture

Koncept ekonomije u kulturi ili ekonomija kulture se pojavio devedesetih godina prošlog vijeka u zapadnim zemljama. Razvijene zemlje, uvidjevši ogroman potencijal u spajanju ekonomije i kulture, proizašao naglim razvojem IT tehnologija, a tim i audio-vizuelnih medija, uspjele su pored zapošljavanja znatnog broja ljudi direktno uticati na rast spoljnotrgovinske razmjene proizvoda kulture, a tim i doprinos porastu BDP-a svojih zemalja. Shvatanje važnosti uloge kulture u širem kontekstu i njene uloge u ekonomskom razvoju se nametnulo u liberalnim i hibridnim modelima kulturne politike.

Strateškim dokumentom australijske vlade Krativna nacija (1994) pojavio se termin kreativne industrije, da bi ubrzo bio prihvaćen u Velikoj Britaniji, i to kao strateški prioritet Ministarstva kulture na insistiranje laburiste Krisa Smita, bivšeg ministra kulture, medija i sporta u vladi Tonija Blera. Njegov prijedlog je usvojen u vidu dokumenta Creative Industries Task Force Mapping Document (CITF) 1998. kojim se predlaže koncept kreativnih industrija saradnjom ekonomije i kulture kao zajedničkog globalnog i ekonomskog interesa u ekonomiji znanja (Cunningham, S. 2001).

Podržava se direktan angažman države, ekonomije i privatnih preduzetnika koji se zasniva na pragmatičnosti i konceptu proizašlih iz interesa za aktivnostima koje imaju porijeklo u kreativnim vještinama, talentima i onih koji imaju potencijale za stvaranje bogatstva i novih radnih mjesta uz prateću pravnu regulativu i poštovanje intelektualnog vlasništva.

Shvatanje važnosti uloge kulture u širem kontekstu i njene uloge u ekonomskom razvoju se nametnulo u liberalnim i hibridnim modelima kulturne politike.

Najznačajniji sektori za kreativnu industriju su identifikovani u ovom okviru: oglašavanje, arhitektura, umjetnost, scenske umjetnosti, tržište antikvitetima, zanatstvo, dizajn, modni dizajn, film, muzika, produkcija u kulturi i umjetnosti, izdavaštvo, kompjuterski softveri, interaktivni softveri (igrice), TV i radio. Interes kreativne industrije je stvaranje okvira za uključenje javnog i privatnog sektora, te uspostavljanje poslovnih odnosa prilikom kulturnih djelatnosti kao nove industrije i procesu konvergencije proizašle napretkom informacionih tehnologija.

Razvoj i funkcionisanje kreativne industrije zavisi prije svega od tržišta, njegove veličine, pravne regulative u ovoj oblasti, aktivnosti umjetničkog stvaralaštva i kulturne tradicije. U zemljama tranzicije je potreban određen stepen usvajanja IT tehnologija, motivacije u prihvatanju svjetskih trendova u pristupu produkcije u kulturi i umjetnosti uz istraživačke projekte u cilju izrade strategije razvoja kreativnih industrija.

Poslovni sektor sa kulturnim sektorom i Univerzitetima bi trebao afirmisati saradnji u cilju eventualnog restrukturiranja i pozicioniranja u dizajniranju novih proizvoda i njihovoj komercijalizaciji. Stoga, društvena zajednica, obrazovne ustanove, resorna ministarstva, relevantne vladine agencije i privredna komora moraju dati aktivnu podršku privatnom sektoru koji želi djelovati u kreativnoj industriji, kao i obrazovnim ustanovama koji edukuju kadrove u sektoru produkcije i menadžmenta u kulturi i umjetnosti. Edukacija je potrebna zbog činjenice da se aktivnosti mladih baziraju na novim medijima, koji njihoviom upotrebom i konzumacijom stvaraju predispozicije interesovanja u preduzetničkom razvoju.

Mladi su svjesni da je u ovakvom privrednom okruženju velika mogućnost pokretanje ličnog biznisa, odnosno samozapošljavanja, u vidu malih biroa dizajna, konsaltinga, računarskih usluga, prodaje i održavanja novih medija, produkcijskih studija. Globalna komunikacijska mreža iz temelja menja način poslovanja i omogućuje nastanak velikog broja malih obrta, koji posluju zahvaljujući Linuksovoj (Linux Open source), sa globalne mreže što je obezbjedilo određenu tehnološku jednakost u manje uticajnim zemljama. Prema uzoru na razvijene zemlje može se omogućiti rast pomenutih malih agencija koje posluju uz pomoć laptopa iz virtuelne kompanije, sa bilo kog mjesta, stana, hotela, voza, aviona ili parka. Počinje nova era poslovanja u kojoj se svi poslovi i bankarske transakcije vrše elektronskim putem, sa bilo kog mesta u svetu.

U tom delu e-poslovanje ima značajne ekonomske efekte jer internet omogućuje brz protok roba i kapitala bez reda veličina. Sa ekonomskog aspekta e-poslovanje omogućuje niže cjene, bržu i sigurniju komunikaciju prodavca i kupca, smanjenje zaliha, efikasniji i jeftiniji marketing uz znatno smanjenje troškova i doprinos privrednom rastu. Digitalizacija u medijskim organizacijama i novim medijima je izvršila promenu tradicionalnih menadžerskih paradigmi.

Pored upravljačkih funkcija od menadžera se zahteva uloga komunikacijskog posrednika sa tržištem. Od njihove edukacije zavisi razumijevanje i izbor jedne od isprepletenih delikatnih ekonomskih mreža sastavljenu od malih i umreženih nezavisnih poslovnih subjekata. 

Pored upravljačkih funkcija od menadžera se zahteva uloga komunikacijskog posrednika sa tržištem. Od njihove edukacije zavisi razumijevanje i izbor jedne od isprepletenih delikatnih ekonomskih mreža sastavljenu od malih i umreženih nezavisnih poslovnih subjekata.

Njihovim umrežavanjem će rasti njihova preduzetnička sposobnost da bi pristupili projektima malih i srednjih preduzeća.

Kao pripadnici sektora kreativnih industrija poduzetničke aktivnosti će ih uputiti na djelovanje u mješovitom, budžetskom javnom i komercijalnom sektoru, tokom sticanja njihovog iskustva.

Da li kultura može biti profitabilna i doprineti rastu BDP-a?

Pod pritiskom globalizacije stvaraju se nove vrijednosti na osnovu intelektualnog kapitala, IK tehnologija i novih tehnološko-naučnih rješenja. U tom kontekstu ekonomija u kulturi predstavlja efikasan i fleksibilan model mješovite ekonomije, poznata pod sintagmom kreativna ekonomija, što postaje globalni i ekonomski interes u ekonomiji znanja jer generiše endogen model rasta. Sektor kulture se ne sastoji samo npr. od muzeja, pozorišta, ili tzv. visoke kulture.

Termin ekonomija u kulturi predstavlja efektan i fleksibilan model mješovite ekonomije. Britanska štampa objavljuje komentare o sektoru kreativne industrije označivši ga važnijim od sektora finansijskih usluga. Na primjer, London ulaže godišnje 50 miliona £ za razvoj kreativnih industrija i zabave koje privlače turiste. Investicija podržava platformu za podizanje londonske kreativne industrije na 32 milijarde £ i za otvaranje 200 000 novih radnih mjesta. (Koprivica, M. 2008)

Stoga, dva modela ekonomije - bestežinska (Quah,1999) i kreativna (Howkins, 2001) koji u stvari predstavljaju isti model, pokazuju da njihovi ekonomski principi počivaju na ljudskoj kreativnosti i idejama, te da ne postoji ekonomski bitna razlika između proizvoda naučnog znanja i ostalih proizvoda koji su nastali kao kreacija ljudskog duha na polju zabave, arhitekture ili lijepe umjetnosti. Znači da IK tehnologije i intelektualni kapital dobijaju ulogu glavnog pokretača proizvodnje, kako savremenih tako i tradicionalnih društava.

Ulaganjem u obrazovanje, odnosno u ljudske resurse, kao osnovu ekonomskog rasta, ostvaraju se inovacije koje se mogu komercijalizovati, što omogućava usvajanje novih tehnologija i stvaranje vlastite. Zato je od presudnog značaja za djelove modela nove teorije ekonomskog rasta osnivanje studijskih programa sa kurikulumima koji će obezbjediti kompetencije konkurentne u EU. Donošenje odgovarajuće pravne regulative i dostupnost kreditiranja razvoja kreativne industrije će omogućiti i nestandardne oblike rada, socijalno preduzetništvo, participacijsku ekonomiju, što će na generalnom nivou generisati enorman rast zaposlenosti u cilju održivog razvoja.

Aspekti kreativne industrije koji neminovno utiču na društveno-ekonomske aspekte, zavise od vođstva koje je usvojilo multidisciplinarna znanja. Umjetnost i kultura su izvori sadržaja i pokretači kulturne industrije, mas medija i telekomunikacionih industrija. One u razvijenim zemljama stvaraju materijalne vrednosti, ranije pomenuta nova radna mesta i značajno doprinose bruto domaćem proizvodu. Indirektne ekonomske efekte stvaraju kulturne institucije, događaji i aktivnosti koje se odvijaju na lokalnim nivoima. Afirmacija tržišta kulture pruža investicione mogućnosti.

U zemljama EU, kreativna industrija i industrija kulture ostvare godišnji promet preko 800 milijardi €, čime doprinose sa oko 6,9% BDP-a. Preko 8,5 miliona ljudi je zaposleno u kreativnoj industriji i industriji kulture, što čini 3,8% od ukupno zaposlenih, a doprinosi ekonomskom rastu na generalnom ekonomskom nivou sa oko 14,4%. (netzpolitik.org, 2011). Tokom ekonomske krize od 2008. god. samo kreativna ekonomija bilježi enorman rast. Koliko je važan i ravnopravan sektor kulture u SAD-u, govori podatak da se kreativna ekonomija i indusrija kulture sve češće pojavljuju pod sintagmom industrija budućnosti.

Stoga, buduća kulturna politika Republike Srpske treba da bude bazirana na četiri ključna principa: kulturnom identitetu, kulturnom diverzitetu, kreativnosti, i učešću građana u kulturnom životu. Cilj kulturnih politika je stvaranje uslova za razvoj kulture koja može da doprinese održivom razvoju društva. U kreativna društva će se ubrajati ona koja će pomoću planiranja uspjeti da osposobe život, kulturu, ekonomiju i društveni napredak.

Navedene aktivnosti zahtjevaju uporedne aktivnosti na donošenju kompetentnih obrazovnih politika koje će afirmisati istraživanje na sva tri ciklusa studija, uz uvođenja studijskih programa usaglašenim sa razvojnim politikama. 

U cilju razvoja kulture i doprinosa ekonomskom rastu potrebno je promišljati o donošenju kulturnih politika na osnovu paradržavnog, tj. decentralizovanog modela upravljanja kulturom, izradi strategije razvoja kulture i kulturne industrije, akcionim i razvojnim planovima na svim nivoima, restrukturiranju institucija kulture, izmjeni postojećih i donošenju novih zakonskih regulativa, transparentnom i efikasanom modelu finansiranja, diferenciranim poreskim stopama, razvoju ljudskih resursa u upravljanju kulturom, afirmaciji marketinških aktivnosti u cilju razvoja i promocije kulture, unaprijeđenju međunarodne kulturne razmjene, obrazovnoj i ekonomskoj saradnji operacionalizacijom kulturne razvojem kulturne i naučne diplomatije u saradnji sa univerzitetima.

Navedene aktivnosti zahtjevaju uporedne aktivnosti na donošenju kompetentnih obrazovnih politika koje će afirmisati istraživanje na sva tri ciklusa studija, uz uvođenja studijskih programa usaglašenim sa razvojnim politikama. Na taj način bi se obezbjedio nivo obrazovanja konkurentnim za utakmicu na globalnom tržištu. Studente ne treba primorati samo da memorišu gradivo, već ih moramo naučiti da razmišljaju. Analitičke sposobnosti će im omogućiti maksimalno korišćenje stečenih kompetencije i dodatnih vještina potrebnih u globalnom svjetu i virtuelnom okruženju. Daljim procesom globalizacije nauka će se integrisati sa integralnom proizvodnjom društva, jer rad i sofisticirana tehnološka proizvodnja omogućuje usvajanje novih znanja za razliku od tradicionalnog načina. Stoga, restrukturirani obrazovni sistem može preuzeti vodeću ulogu u društvu, zato što se u integralnoj proizvodnji društva povećava uloga i značaj obrazovnog sistema.

Autor je direktor Centra za razvoj kulture i društva znanja, Banjaluka

www.urbanlogic.edu.rs

Izvori:

(1) Cunningham, S.: From Cultural to Creative Industries: Theory, Industry, and Policy Implications, Queesland University of Technology, Queesland, 2001.

(2) Koprivica, M.: Menadžment događaja, Prometej, Novi Sad, 2008.

(3) http://eprints.lse.ac.uk/2291/1/The_Weightless_Economy_

in_Economic_Development.pdf

(4) http://www.acpcultures.eu/_upload/ocr_document/WIPO

_CreativeEconomyInterviewHowkins.pdf

(5) https://netzpolitik.org/wp-upload/Tera-Studie.pdf