Zemlja kolaboracije

Fašistička ili rasistička Evropa?

Politički procesi na prostoru Evrope i SSSR-a, između dva rata, zaodenuti su ideološkim štofom, a njegova potka je predstava o fašizmu iza koje se ne naslućuju prizemne ambicije i veze između krupnih kapitalista i fašista, niti dinamika širokog sistema koalicija koje su dugotrajna crta evropske prošlosti. Ako se uopšte mogu upoređivati režimi Staljina, Musolinija i Hitlera, izgleda da su ideološki mnogo bliži italijanski fašizam i sovjetski komunizam nego nacionalsocijalizam i staljinizam. Za razliku od Staljinovog komunizma koji je gulage stvarao za svoje građane, nemački nacionalsocijalistički rasizam usmeren je na osvajanje `životnog prostora` i istrebljenje nižerazrednih naroda. Komunizam hoće da popravi svet, a nemački nacionalsocijalizam hoće da ga osvoji i prepravi. Fašizam je potanko i iznijanisirano opisivan, ali slabije objašnjavan, što najbolje pokazuju detaljne i opširne biografije Hitlera ili psihološke studije vođa Trećeg rajha. Razuđeno i široko prikazivanje pojedinih istorijskih aktera ume da zamagli samu suštinu i domete pokreta kojim oni upravljaju, a takođe i zakulisne i zamršene ciljeve vlada i pojedinih interesnih grupa. Pri upoređivanju i vrednovanju fašizma i staljinizma zapostavlja se odnos narasle ekonomije zapadne Evrope i Amerike prema oblasti anekumene smeštene istočno od Urala. Hitler ne vidi prostor za nemački narod na zapadu ili jugu Evrope već na istoku, te savez Nemačke sa Rusijom smatra neodrživim i katastrofalnim po Nemce. On zapaža da su ruski Sloveni bliži Francuzima nego Nemcima pošto ih lagan, površan, raznežen život u Francuskoj više fanscinira, jer mu je duhovno srodniji nego ozbiljnost nemačke borbe za opstanak, te je ruska inteligencija u Parizu našla središte sopstvenih potreba za civilizacijom. Za razliku od Slovena, Hitler pokazuje divljenje prema Engleskoj i Englezima, jer misli da ako ima engleskog svetskog carstva onda ne postoji politički mudar narod koji bi se bolje uklopio u to carstvo. Hitler spekuliše da je predrasuda da bi se Engleska protivila nemačkoj prevlasti u Evropi. On smatra da su prirodni neprijatelji Engleske Francuska i Rusija. Prva, zbog njenih kontinentalnih političkih ciljeva, a Rusija, jer je pretnja Indiji i vlasnik izvora nafte. Dakle, ustrajno teorijsko tumačenje totalitarne prirode fašizma ili staljinizma olakšalo je njihovo moralno izjednačavanje. Pripovest o Evropi podeljenoj na dobre i zle (antifašiste i fašiste; komuniste i kapitaliste) zadugo je skrivala razuđenu geopolitičku igru između SSSR-a, Nemačke, Britanije i Amerike u borbi za istočnu Evropu. Međutim, ono što je blisko zdravom razumu, jeste suštinska razlika između sovjetskog komunizma i fašizma na polju međunarodnih odnosa. Izjednačavanjem nacionalsocijalizma i staljinizma kamuflira se nemačka osvajačka politika. Izlazi da su Hitler i Staljin samo dva strane istog zla, premda je Staljin branio svoju zemlju od nemačke nezajažljivosti. 

Sovjetska imperija zla našla se u društvu fašističke i samim tim postala žrtva Drugog svetskog rata, a Sovjeti su, umesto pobednika, postali zli neprijatelji. Napad na takvog neprijatelja, kao u vreme Drugog svetskog rata, imao je opravdanje i moralno utemeljenje. Ako se fašizam smesti u okvire rata ideologija, onda se Hitlerova osvajanja mogu tumačiti kao odgovor na boljševičku akciju 1917. Bezbožnička doktrina nacionalsocijalista o nejednakosti naroda mogla je opravdati uništavanje Slovena i njihovo brojčano svođenje na neškodljivu grupu.

Srpska rasprava na levici

Pokušaj rehabilitacije Milana Nedića, kako prenosi BiBiSi, izazvao je ogorčenje Aleksandra Lebla predsednika Komisije za praćenje antisemitizma pri Savezu jevrejskih opština Srbije pošto je general Nedić, po Leblovom mišljenju, odgovoran za progon Jevreja u Drugom svetskom ratu. Ovaj predlog izgleda ne uživa ni simpatije značajnog dela zvanične srpske istoriografije i naučne javnosti, te su zagovornici Nedićeve rehabilitacije svrstavani među predstavnike revizionističke istoriografske škole, a njihovi predlozi smatraju se revanšizmom i smeštaju u oblast socijalne psihopatologije. Kao zgodan primer nenaučne revizionističke istorije, protivnici Nedićeve rehabilitacije, navode interpretaciju savezničkog bombardovanja Beograda na Uskrs 1944. Naime, tada je Srbija bila deo `nemačkog dopunskog prostora` a Beograd – važan saobraćajni i industrijski centar za nemačku vojnu industriju. Upravo zahvaljujući Nediću, naglašava istoričar Đorđe Stanković, od marta 1942. Beograd počinje da živi životom `pacifikovanog i kvislinškog grada`. Posebno ističe da je bombardovanje Beograda i drugih ciljeva tražio Draža Mihailović od Britanaca već marta 1942. godine pošto `Srbi neće žaliti civilnih žrtava`. Ovakvi zahtevi nisu iznenađenje budući da je, po mišljenju Stankovića, Srbija bila `najkvislinškija država u Evropi`. Međutim, srpski istoričari retko kada kažu koliko je nemačkih vojnika stradalo u Holandiji, Danskoj, Belgiji, Češkoj u kojima nije važilo pravilo odmazde, kao u Srbiji. Ipak, u `najkvislinškijoj državi u Evropi` pucalo se na Nemce, a Draginac, Kragujevac i Kraljevo, simboli su surovosti nemačkih okupatora, ali i njihovog odnosa prema drugorazrednim Srbima. I ne samo njih, već i antifašista koji su posle pucnjave bežali u šume ne mareći za odmazdu okupacionih snaga. Verovatno zato istoričar Veselin Đuretić misli da u situaciji podeljene odgovornosti tri učesnika (Nedić, Mihailović, Ljotić) vode odgovornu politiku prema narodu, dok je četvrti (rusofilski partizani) nadahnut načelom da cilj opravdava sredstva. 

Ugledni ljudi u Srbiji koji u Nediću vide kvislinško zlo, ovoga upoređuju sa višijevcima maršala Petena ili ga smeštaju u šareno društvo gde su J. Tiso, M. Budak, V. Velmar-Janković, J. Antonesku. Slovački revizionisti, veli Todor Kuljić, kažu da je Tiso spasavao Jevreje, a Pavelićeve kćerke, prenosi on, svedočile su da njihov otac nije mrzeo Jevreje. Oštrina njegove kritike i nezadovoljstvo posledica su novog poretka sećanja gde su kvislinzi žrtve komunističkog terora i sveci. Kuljić misli da je smena antifašizma anti-antifašizmom važan idejni segment divlje privatizacije praćene službenom reklerikalizacijom. Dakle, Kuljić u uznemirujućem zahtevu za rehabilitaciju uočava jednu vrstu klasnog sukoba u kome se nadmeću dve ideologije, totalitarna sa obeležjima klerikalne i demokratska. Ugledni istoričar Predrag Marković nešto nijansiranije i opreznije osporava predlog za rehabilitacije Milana Nedića i ističe da ni jedan kvisling u Evropi nije rehabilitovan. Marković ujedno skreće pažnju da Nedićeve plemenite namere i teška sudbina nisu opravdanje za izdaju pošto je i među nacistima bilo dobronamernih. Ipak, površno izjednačavanje dobrih namera Nedića i nacista, koji su uz pomoć Budaka, Pavelića, Hortija i drugih istrebljivali čitave narode, nije utemeljeno niti pravedno. Otuda se konzervativna Srbija sve češće buni i smelije zahteva skidanje jarma partizanskog mita. Nasuprot njoj, huči nabujala i duboka srpska levica, preoblikovana i konačno ujedinjena na početku ovog veka. Ona ima dovoljno snage da sa novim mondijalističkim pritokama spreči pobunu protiv oktroisane istoriografije i politike urasle, od vremena terora komunističkih oslobodilaca do danas, u temelje obrazovnih, kulturnih i naučnih institucija Srbije. A da će sve ostati po starom, barem u dogledno vreme, svedoči i smušenost tzv. revizionističke istoriografije i predstavnika konzervativnih krugova. Stidljivo i oprezno desničari zapažaju da Srbija nema prave komuniste koji su ujedno i antifašisti. Nekomunistički antifašisti u nacionalsocijalizamu ne vide samo totalitarizam (sličan staljinizmu) već i čedo evropske civilizacije koje je ponizno prihvatila nemačka vojna i politička vrhuška uverena da će uspeti da ostvari nemačke stare osvajačke ciljeve. Otuda današnji nekomunistički antifašisti u Srbiji imaju skromne izglede u javnom dvoboju sa levičarskim antifašistima. Ništa veće nego Nedić i Mihailović dok su nasuprot imali Budaka, Artukovića, Hitlera, a bili podaleko od Staljina, Čerčila i Ruzvelta. Nedićev greh uvećala je brza propast Trećeg rajha, te se on našao u ulozi dvostrukog gubitnika: kao saradnik okupacionih vlasti i kao najistaknutiji predstavnik neprilagođene Srbije kojoj je prolazilo vreme. Njegova ideja o seljaku kao najboljem i najzdravijem delu naroda, u oktobru 1944, probranoj manjini nabreklih i samouverenih pobednika, zaštitnika radničke klase, morala je biti podjednako provokativna i naivna. 

Dok srpski istoričari nižu dokaze o kolaboraciji, domaća javnost bi mogla da raspravlja o mnogo važnijim pitanjima: da li postoji mala i velika kolaboracija i koja je veća: ona pod Hitlerom, Klintonom ili Mehmed pašom? Da li kolaboracija na balkanskim prostorima zastareva? Nisu li Srbija i ostali delovi bivše SFRJ prepuni slovenskog stanovništva muslimanske vere koje je u davnoj prošlosti bilo srpskog roda, a hrišćanske vere. Danas je taj deo našeg naroda cenjen i posebno pažen, a njegovi predstavnici u vladinim institucijama omiljeni. Retko ko se od istoričara odvaži da javno i jasno odredi njegovo poreklo i veze sa lokalnim pravoslavnim stanovništvom. Da li je možda poneki od predaka današnjih srpskih muslimana (neke danas nazivaju Bošnjacima) možda kolaborirao sa moćnom Otomanskom imperijom?  

Istorija srpske kolaboracije ipak nije završena. Ona se nastavlja, a sa njom i nedoumice: ko je pravi saradnik, a ko nije i zašto saradnici iz jedne epohe svojim prethodnicima ostrašćeno stavljaju žig kolaboracioniste. U stvari, nejasno je čija mera je prava i ko ima konačnu reč. Zamršenih primera mnogo je, ali poučan je crnogorski. Naime, predstavnik nemačkog okupatora, Nojbaher zapaža, u tome nije usamljen, da Crnogorci imaju samosvest da su oni najbolji Srbi, a šezdesetak godina kasnije značajan deo srpske demokratske nomenklature moralno i materijalno pomaže crnogorski separatistički pokret koji je šizofrena negacija srpskog. Nekada se išlo u savez sa Mačekom – danas sa zelenašima krijumčarima – a na polzu celog roda. Isto tako, taj predstavnik Nemaca predložio je 1943. Ribentropu da se formira Velikosrpska federacija koja bi se sastojala od Srbije, Crne Gore i Sandžaka. Istovremeno, Milan Nedić od Ribentropa traži promenu tadašnjih provizornih granica Srbije tako što bi se Srbiji dala čista srpska područja u Bosni i Hercegovini, dodeljena Nezavisnoj državi Hrvatskoj, pošto Hrvatska nema etničke i prirodne granice, traži Kosovo, jer je ono junačko groblje svih Srba. Ribentrop besno odgovara da čak ni jedna Francuska ne može da postigne da dođe do revizije njenih granica te je srpski zahtev, dok traje rat, neprihvatljiv. Današnjoj Srbiji ne preti nemačka okupacija, ali najistaknutiji Srbi različito razmišljaju o saradnji sa Vašingtonom, najzaslužnijim za formiranje samozvane države Kosovo. Neki od njih dive se američkoj moći, kao njihovi preci Rajhu, odlaze na prijeme američkih predstavnika i rade na sporazumu kojim bi Kosovo dobilo nezavisnost, ali na način prihvatljiv za Beograd. Pritisnuti teretom Kosova i ne stižu da razmišljaju o `čistim srpskim područjima u Bosni i Hercegovini` koja su u Dejtonu dobila jasnu konturu i ime – Republika Srpska. Očigledno je da se vremena menjaju, a sa njima i granica između saradnje i otpora porobljenih, uvek željnih života u nekom novom i bajkovitom evropskom redu. Da li je u takvim vremenima umesno postavljati pitanje gde se nalaze kosti Nedića i Čiče ili tu tajnu treba prepustiti dušama naslednika njihovih dželata. Ako ništa, barem znamo gde su sahranjeni Krcun, Stambolić, Đinđić i Milošević. Učesnici srpskog ideološkog rata postali su obzirniji prema posmrtnim ostacima protivnika, možda samo zato što je sukob između pripadnika neumorne levice. Nije li je to nagoveštaj da je srpska vlast samostalnija od one u doba Nedića i Mihailovića? 

Karikatura istorijskog sećanja

Današnjim generacijama teško je razumljiva činjenica da je Dragoslav Stojanović, jedan od osnivača satiričnog lista Jež, pogubljen 1945. kao neprijatelj naroda, rehabilitovan tek 2007. godine. Za njegovu osudu presudno je bilo što je, u vreme rata, dizajnirao plakat `Majko Srbijo pomozi` kojim se domaćini pozivaju da prime srpske izbeglice iz Hrvatske. Udes karikaturiste u oslobodilačkom haosu i zakasnela ispravka ne pokazuje samo surovost komunističkih zlikovaca, već i savremenika čije je sećanje nagrizao zub vremena. Za neistomišljenike, najbolnija je kolaboracija iz bliže prošlosti, budući da su uspomene sveže, a mnogi preživeli zainteresovani za utemeljenje svoga viđenja istorije. Zato su obuzeti ličnim pizmama, porodičnim dugovima i provincijalnim osvetama. U njihovim raspravama preovladava palanački mentalitet koji sopstveno viđenje prošlog izdiže iznad sveta i stvarnosti. Ova provincija nema ni želju ni moć da svoju kob i udes neistomišljenika postavi u realni okvir stvarnosti bila ona Hitlerov novi evropski red, osmanlijski vrli svet ili očaravajuća Pax Americana. Zaboravni i slabo orijentisani, uz to ostrašćeni i pohlepni, iznova se čude sudskim procesima u kojima se sudi klasi ili narodu, bilo da je proces organizovan u tek oslobođenom Beogradu ili u odavno slobodnom gradu Hagu. Za zajapurene lokalce svako suđenje istoriji i rasama novi je početak sveta koji će doći. Upravo životni put veštog političara knjaza Miloša, koji je prvo ugovorio Karađorđevu glavu, potom uklonio kuma, a onda započeo plodotvornu saradnju sa Turcima, ponajbolje potkrepljuje politički i moralni relativizam prohujalih ljudi i vremena. 

Ako polovina Srbije sumnja da je Nedić izvršio samoubistvo u komunističkom zatvoru, a druga polovina veruje da je umoren bez suđenja, onda bi se pravda i istorijska istina jedino mogle zadovoljiti pokretanjem sudskog procesa Milanu Nediću koji je osuđen bez suda. U tom slučaju bi svedoci vremena i predstavnici srpske istoriografije i nauke svojim svedočenjima, radovima, knjigama i ukazivanjem na istorijsku građu najbolje pokazali istinoljubivost u procesu koji bi se razlikovao od suđenja Mihailoviću i Artukoviću. Ako je, pak, od istine važnije očuvanje nedodirljive komunističke istoriografije, već bi se mogao naći neki Višinski koji bi skrojio istinu po volji najmoćnijih i najuticajnijih. Izjave u štampi, laka i iskričava konverzacija u javnim glasilima lišena obaveze, priziva novog Miloša Minića spremnog da u Srbiji ponovo dramatizuje Kafkin Proces u kome bi glavni junak opet bio grešni Milan Nedić. Srbiji nije potreban prećutan Nedić, već istina o njegovoj vladavini i zbivanjima u tom vremenu. Jedino tako bi uvereni u svoju istinu, zagriženi protivnici i poštovaoci Nedića, mogli da pomognu tužiocu, odbrani, sudu i čitavom narodu da rasvetle i razumeju zbivanja vo vremja njegove vlade. Nakon srpske čudotvorne tranzicije, koja se ciklično ponavlja, konačnu reč o kolaboracionistima iz vremena Turaka, Austrougara, Nemaca, Brozovih komunista i kapitalista i, napokon, sud o saradnicima američkih okupatora, daće novi istoriografi neopterećeni obavezama, barem za period koji mi živimo. A dotle bi gordi srpski intelektualci o svojoj nezavisnosti i nepristrasnosti trebalo da recituju u sebi i smelo zatraže otvaranje svih arhiva koji kriju tajnu naše kolaboracije sa nemačkim okupatorom. O kasnijim kasnije.

14. jul 2008.
 


.