Podeljeni gradovi

Razmatranje povodom dvadesetogodišnjice ujedinjenja Berlina

Veliki broj podeljenih teritorija na srpskom govornom području ukazuje na teškoće stanovništva i neprirodno stanje koje rađa nove sukobe. Retko koji narod ima toliko spornih teritorija, podeljenih gradova i enklava. Sa Srbima bi se mogli uporediti Kurdi naseljeni u Turskoj, Siriji, Iraku, Iranu ali oni do sada nisu imali svoju državu. Gradovi poput Sarajeva (nekada najvećeg srpskog grada posle Jasenovca i Beograda), Vukovara, Karlovca, danas skoro da nemaju Srba. Dva velika i istorijski važna toponima, Jerusalim i Berlin, svedoče o gorkoj sudbini naroda koji su deobari ili pak predmet deoba. Neretko su podeljeni radi kažnjavanja poražene strane u ratu. Svaki grad deobe i mržnje nosi breme prohujalog vremena i otuda ga valja posmatrati kao topos velike energetske napetosti ili kao vojnu tačku na kojoj savremenici započinju kavgu ili završavaju ranije početu bitku. Najbolji primer je Berlin, posle drugog svetskog rata, a njegova prošlost možda se tiče budućnosti srpskih gradova koja je već počela. Posebno što su domaći političari početkom juna 1999. tražili denacifikaciju Srbije, dok su kroz Beograd prolazili ruski tenkovi upućeni u Prištinu. Danacifikacija Srbije, o kojoj se govori i danas, nije samo pravni ili politički zahvat protiv poraženog i nedostojnog protivnika već ideološki okvir, nametnut snagom oružja.

Kosovska Mitrovica

Opština Kosovska Mitrovica udaljena je četrdesetak kilometara od Prištine i zauzima oko 350 km² površine. Osim grada obuhvata i 49 sela. Grad i dva sela (Suvi Do i Svinjare) etnički su mešoviti dok su ostala sela albanska.[1] Severni deo Mitrovice naseljava oko 20 000 stanovnika od kojih je 17 000 Srba (5-7 000 interno raseljenih lica) dok je oko 3 000 Albanaca, Bošnjaka, Roma, Aškalija i Egipćana.[2] Reka Ibar deli Mitrovicu i dve sukobljene zajednice a most je svojevrsni srpsko-albanski Checkpoint Charlie. Ibar je ujedno i južna linija odbrane Srbije od albanskih napada. Mitrovica danas simboliše istorijski i kulturni diskontinuitet Srba koji obeležava vekovni otpor islamskoj kulturi.[3] Otuda ne čudi što su Srbi iz ovih krajeva malodušni, melanholični i prožeti osećajem bespomoćnosti.[4]

Splet okolnosti Mitrovicu je učinio posebno važnim gradom u ovom delu Stare Srbije. Nije bez osnova mišljenje stručnjaka Međunarodne krizne grupe (MKS) da je Trepča Berlinski zid Kosova. Eksperti MKS izvode zaključak da albanska manjina („Kosovari“) u srcu svog identiteta nosi upravo rudnik Trepču![5] Krizna tačka u odnosu Srba i Albanaca, misle stoga, biće Kosovska Mitrovica a pre svega rudnik Trepča.[6]

Podela Kosovske Mitrovice privremenog je karaktera. Albanci, verovatno, računaju da će uskoro moći da pobiju, proteraju i asimiluju pacifikovane Srbe iz severnog dela grada a Srbi pak, da im status quo odgovara kao podnošljivo stanje neravnoteže.

Ovom idu u prilog savremeni pogledi na srpski identitet i njegovu navodnu podeljenost koji se naziru u zborniku radova pod naslovom: Savremena kultura Srba na Kosovu i Metohiji.[7] Ovaj Zbornik plod je projekta Filozofskog fakulteta u Beogradu pod naslovom: „Antropološko istraživanje savremene kulture Srba na KiM“ urađenog 2008. godine a po porudžbi Ministarstva za Kosovo i Metohiju RS.[8]

Trst

Trst je jadranska luka čija prošlost podseća na istoriju Danciga i Odese. Do Drugog svetskog rata imao je samostalnost koja je 1947. kulminirala pokušajem da se proglasi nezavisna država pod zaštitom UN kao „Slobodna teritorija Trst“. Ovaj prostor podeljen je u dve zone Morganovom linijom. Zona A, 1954. pripala je Italiji, zona B pripala je Jugoslaviji (slika 1). Tek 1975. Osimskim sporazumom utvrđena je konačna granica između Italije i SFRJ. Kriza oko ovog grada bila je bitka između Italije i Jugoslavije, za pretežno italijanski grad. Još uvek je u sećanju poklič masa u Srbiji, predvođenih komunistima toga vremena: „Život damo, Trst ne damo!“ Ipak, valja zapaziti da je Trst imao čvršće garancije od Gdanjska pošto su one dolazile od UN, Italije i Jugoslavije. Kod Italijana nikada nije zgasao žal što su Novigrad, Umag, Piran, Izola i Kopar podeljeni između dve tadašnje jugoslovenske republike – Hrvatske i Slovenije. Upravo se danas Slovenija i Hrvatska spore oko granice u Piranskom zalivu. Tršćanska kriza proizvod je odnosa romanskih i slovenskih naroda i pokušaja slovenačkih i hrvatskih komunista da se uz pomoć Jugoslavije domognu Istre i Trsta i tako otmu Italiji ono što ona smatra za svoje. I danas, kao i nekada dok je bio na dnu gvozdene zavese, Trst liči na krajnju tačku Zapada koji sebe smatra jedinim dostojnim naslednikom grčke Evrope, i njenim istinskim savremenim tumačem. 

Slika 1. Razgraničenje u zoni Trsta između Italije i Jugoslavije

Distrikt Brčko

Brčko je glavni grad sreza brčanskog. Leži na reci Brki, desnoj pritoki Save u severoistočnoj Bosni. Ukupna površina gradskog područja je 183km². Nalazi se u središtu bosanske Posavine i severne Majevice na periferiji Republike Srpske i njenom krajnjem severu.[9] Ovo mesto simbolično razdvaja dva krila Republike Srpske i samu Bosnu. Dakle, Brčko formalno nije podeljen grad već grad koji deli RS (slika 2). U pravnom smislu nejasna je pozicija Brčkog pošto je nakon Dejtonskog sporazuma postalo poseban distrikt, a uz to ima obeležja entiteta (izvršna, zakonodavna i sudska vlast). Otuda neki misle da je Brčko u stvari treći entitet u Bosni i Hercegovini.[10]

Slika 2. Položaj Brčkog u Bosni i Hercegovini[11]

Ustavno-pravni položaj Brčkog svedoči o zamršenom ustrojstvu bosanske državne tvorevine republikanskog tipa, ograničenog suvereniteta, složene državno-pravne strukture sa elementima federacije i konfederacije.[12]

Površina Brčkog zanemarljiva je u odnosu na ukupnu površinu Republike Srpske. Prekid teritorije RS u rejonu Brčkog ne može se nadoknaditi ni na jednom drugom delu Bosne i Hercegovine jer bi zapadni region Banjaluke i Doboja bio odvojen od Podrinja.[13] Otuda region Brčkog za RS ima neprocenjivi geostrateški značaj pošto obezbeđuje teritorijalnu celovitost i političku stabilnost.[14] Privredni značaj ove regije valja oceniti kao zanemarljiv. Brčko je u stvari strateška tačka pod kontrolom Vašingtona koja omogućava kontrolu RS i MH federacije. Izlaskom Hrvatske na Dunav ojačana je njena pozicija i ranjivost RS u rejonu Brčkog. Ako se pak posmatra položaj Brčkog u odnosu na Muslimansko-hrvatsku federaciju sasvim je jasno da se ono nalazi daleko od glavnih gravitacionih centara tog entiteta, pre svega zone Sarajevo-Zenica-Jablanica.

Pored vojno-strateškog značaja Brčko ima važno mesto u istoriji Srba u Bosni. Ono je izraz balkanske bede, stradanja i ubijanja u Božje ime. O zverstvima na području Brčkog ima mnogo svedočanstava, kako u vreme Drugog svetskog rata tako i u vreme rata 1992-1995.[15] Zločini koji su se ponovili pri kraju dvadesetog veka u čitavoj Bosni, nisu mimoišli Brčko i okolna sela.[16] Obnovljene su nasilne promene etničkog sastava koje su u 19. i 20. veku činile turske i austrougarske vlasti nenaklonjene pravoslavnom stanovništvu. Na početku 21. veka distrikt Brčko je ovaploćenje bosanske mržnje pretočene u ustavno-pravnu formu pod nadzorom podstrekača.

Slika 3. Predlog razgraničenja dva entiteta koji je iznela Republika Srpska i razgraničenje prema Dejtonskom i Pariskom sporazumu[17]

Inostrano tutorstvo nad distriktom Brčko ima dva osnovna cilja: očuvanje napetosti između zavađenih grupa različitih religija i očuvanje položaja inostranih tutora. Sam tok pregovora u Dejtonu 1995. i kasnija rešenja na terenu to najbolje potvrđuju (slika 3). Upravo različiti interesi i težnje lokalnih zajednica i velikih sila proizveli su pravno-politički poredak koji Bosnu čini suvišnom i neodrživom državom. Jednako je i sa distriktom Brčko koji je virtuelna država delilac i početna tačka novog sukoba pri prvoj promeni geopolitičkog aranžmana.

Jerusalim

Jerusalim je najpoznatiji grad koji nosi žig podela i sukoba još od biblijskih vremena. Na njegovom tlu su podjednako važne tri verske zajednice: hrišćanska, jevrejska i muslimanska. Od 587. godine pre Hrista, kada je okončana vlast Jevreja u Palestini, Jerusalimom su vladali hrišćani, muslimani, Arapi i Turci. Od 1917. Jerusalim je bio u rukama britanskih trupa a 1948. Izrael je zauzeo novi a Jordan stari deo Jerusalima. Posle toga su izraelske snage zauzele čitav grad. Izraelci svoje pravo na grad polažu na osnovu uverenja da njegovo savremeno stanovništvo potiče od biblijskih Jevreja. Rezolucijom br. 181 UN-a od 29.11.1945. Palestina je podeljena na dve države: arapsku i jevrejsku a Jerusalim je dobio status corpus separatum.[18] Nakon stvaranja jevrejske države Izrael i Jordan su 1948. okupirali Jerusalim. Izrael je 23.1.1950. godine preselio sva ministarstva iz Tel Aviva u Jerusalim i proglasio ga za glavni grad.[19] Već 1967. izraelske trupe zauzele su čitav grad. Jevreji su oduvek smatrali da je njihovo pravo nad Jerusalimom jače od arapsko-muslimanskog, pošto Izrael bez Jerusalima kao centra jevrejstva nema budućnost. Nakon formiranja izraelske države i zauzeća Jerusalima, Jevreji su učvrstili političku i demografsku poziciju a 1980. godine, posle kempdejvidskih pregovora, zakonom je potvrđeno da je Jerusalim glavni grad Izraela.[20]

Slika 4. Plan Ujedinjenih nacija iz 1947. o podeli Palestine i mapa Jerusalima (aneks B)[21]

Berlinski problem

Berlinski problem važan je za Srbe iz više razloga. Pre svega on je model okupacije jedne zemlje i njenog rasparčavanja, obrazac političkog prizemljenja protivnika i njegovog podjarmljivanja. Pored toga što je Nemačka 1945. poništena i podeljena, njeno sedište, Berlin, isparcelisan je na okupacione sektore.[22] Pošto se Berlin nalazi u istočnom delu Nemačke njegova deoba je pokazala odlučnost pobednika da porazi pruski militarizam. Otuda je i držana konferencija u Potsdamu.[23]

Okupacioni režim uspostavljen u Berlinu bio je predmet brojnih pravnih analiza a učesnici u raspravi u mnogome su se razilazili. Ali međunarodno pravo je, a to se do sada mnogo puta potvrdilo, tek prazna ljuštura iza koje stoje odnosi snage zainteresovanih i sukobljenih sila.

Slika 5. Okupacione zone u Nemačkoj 1947, sa teritorijama istočno od linije Odra-Nisa koje su dodeljene Poljskoj i Sovjetskom Savezu, uz protektorat Sar i podeljeni Berlin [24]

Položaj i značaj grada Berlina. Nakon kapitulacije Nemačke 1945. godine Berlin čini 20 gradskih okruga (površina 884 km²) prema pruskom zakonu iz 1920. godine.[25] Sporazumom sila pobednica, Berlin je izdvojen u posebnu teritorijalnu jedinicu na kojoj je uspostavljena zajednička uprava četvorne savezničke komandanture za Veliki Berlin. Dakle, nakon sloma Hitlerove armije (29. aprila 1945) Nemačka i Berlin su okupaciono područje SAD, Britanije, Francuske i SSSR-a (slika 5). Kriza u odnosima između SSSR-a i Zapada dovela je do podele Berlina tako što je jedan deo grada došao pod kontrolu SSSR-a, drugi deo pod vlast tri zapadne sile (SAD, Britanija i Francuska). Zapadni sektor imao je površinu od 481 km² sa preko 2,2 miliona stanovnika a istočni oko 1,2 miliona stanovnika (403 km²) raspoređenih u osam okruga.[26] Okupaciona uprava nad Berlinom uređena je na osnovu više sporazuma sklopljenih pre kapitulacije Nemačke. Francuska je naknadno uključena u podelu Nemačke i dodeljena joj je zona u Zapadnoj Nemačkoj i dva sektora u Berlinu.[27] Podela Berlina na istočni i zapadni desila se pre formiranja dve nemačke države. Posle Londonske konferencije devet zapadnoevropskih država 12.6.1948. odlučilo je da se formira nemačka država na teritoriji američke, britanske i francuske okupacione zone. I tako je obrazovana Savezna Republika Nemačka u Bonu 23.5.1949. a u jesen iste godine Nemačka Demokratska Republika. Ovim je formalizovana ranije dogovorena podela Nemačke. Saveznici su posle rata predlagali različita rešenja nemačkog pitanja. Angloamerikanci su bili na stanovištu jedinstvenog privrednog prostora Nemačke a Francuzi su tražili Sar i internacionalizaciju Rurske oblasti i rasparčavanje Nemačke. Sovjeti su posebno zahtevali ispunjenje reparacija.[28]

Okupacioni režim Berlina sankcionsalo je više dokumenata. Pre svega je važan Protokol o okupacionim zonama od 12.9.1944. kojim se naznačava podela Nemačke u okviru granica od 1937. godine na tri zone, svakoj od sila pobednica i posebno berlinsko područje koje će zajednički okupirati sve tri sile. Berlinsko područje okupirale su oružane snage SAD, Velike Britanije i SSSR-a a komandantura sastavljena od tri komandanta upravljaće područjem Velikog Berlina.[29] Drugi važan dokument jeste Sporazum od 14.11.1944. sa dopunom od 1.5.1945. kojim je predviđeno stvaranje četiri okupaciona sektora i uključenje Francuske u zajedničku upravu grada.[30] Treći dokument donet je po okončanju rata i faktičke podele Nemačke (5.6.1945.) pošto vlade četiri zemlje pobednice preuzimaju upravljanje Nemačkom na osnovu uspostavljenog okupacionog režima i odluka o okupacionim zonama.[31] Trinaestog avgusta 1946. donet je Privremeni ustav Velikog Berlina kojim je potvrđena saveznička okupacija.[32]

Sa stanovišta političke istorije čini se da je zanemarljiva široka rasprava vođena o pravnom osnovu okupacionog režima. Koliko je danas važno da li se polazilo od toga da je osnov savezničke uprave nad Nemačkom bezuslovna kapitulacija i uspostavljena ratna okupacija ili pak antifašistička okupacija? Strogo uzev, Berlin je bio u dubini istočnonemačke teritorije te je njegova podela posledica dogovora sila pobednica pre nego doslovne primene međunarodnog ratnog prava i ostanka saveznika na zauzetim teritorijama. U slučaju zapadnog Berlina postojalo je stanovište da je okupacija prerasla u vojnu intervenciju, čime je otvoreno pitanje okončanja prisustva stranih trupa.[33] Na zapadu je bilo rasprostranjeno mišljenje da posle dugo vremena prisustvo zapadnih sila gubi obeležja okupacije i prerasta u zaštitu Zapadnog Berlina. Ostanak zapadnih trupa ne temelji se na Potsdamskom sporazumu već na okupacionom pravu posle poraza Nemačke.[34] Iz čina savezničke pobede proizašla je i podela Nemačke, ali podela Berlina bila je teža i komplikovanija pošto je on bio grad smešten duboko u DRN. Ovaj položaj Berlina izazivao je raspravu oko pitanja: na čijoj se teritoriji nalazi Zapadni Berlin – pošto se ona ne može smatrati terra nullius. Neki su smatrali da je jedinstvena nemačka država nestala kao rezultat potpunog poraza (deblatio) nemačke vojske 1945. bezuslovnom kapitulacijom i uništenjem državne vlasti (npr. Kelzen). Drugi su mislili da je jedinstvena nemačka država nestala tek nakon osnivanja dve nemačke države.[35] U istočnonemačkoj literaturi zastupano je mišljenje da je teritorija Zapadnog Berlina u stvari deo državne teritorije NDR pošto je Berlin okupirala Crvena armija a da je potom nad Berlinom uspostavljena četvorna saveznička uprava. SSSR je bio ovlašćen da na NDR (posle proglašenja njene nezavisnosti) prenosi svoja ovlašćenja vršenja „vrhovne vlasti“ na celoj teritoriji svoje zone, pa i Zapadnog Berlina, gde su se u vreme održavanja četvornog okupacionog režima državne železnice i vodovodna mreža nalazile i dalje pod isključivom upravom sovjetske vojne komandanture.[36] Dakle, Berlin je bio posebna okupaciona zona na prostoru Nemačke a Zapadni Berlin posebna zona u berlinskoj enklavi.

Pitanje kontinuiteta nemačke države. Posebno je bilo diskutovano pitanje kontinuiteta (diskontinuiteta) Trećeg rajha. Ova razmatranja, u vreme okupacije Nemačke, živahna i dinamična, sa današnjeg stanovišta izgledaju skoro suvišna. Naime, politička odluka saveznika pre pada Trećeg rajha bila je da se Nemačka podeli a razmatranja pravne prirode i propitivanje odredbi Haškog pravilnika o vođenju suvozemnog rata, međunarodnih ugovora ili načela occupatio bellica, izgledaju irelevantni sa stanovišta praktične politike. U stvari, rasprave o položaju Berlina (1945-1990) vođene su o tehničkim pitanjima (pravna, ekonomska i komunalna) pošto se nisu mogla otvoriti suštinska (politička) pitanja.

Savremena država ima tri obeležja: teritoriju, stanovništvo i vlast. Gubitkom bilo kog od njih država nestaje kao subjekt međunarodnog prava. Nije teško uočiti da je pored nemačke vojske nakon kapitualcije maja 1945, u kratkom roku, nestala čitava državna, politička i društvena struktura Trećeg rajha. Ova činjenica potkrepljuje mišljenje o diskontinuitetu nemačke države ali i ponašanje saveznika koji su ignorisali postojanje nemačke države u svojim sporazumima u periodu pred kraj rata i posle njegovog završetka. Potsdamski sporazum potvrđuje nestanak Trećeg rajha.[37]

Granice Berlina. Pored statusa Zapadnog Berlina važno pitanje u odnosima dveju nemačkih država i saveznika važna je bila njegova granica. Demarkaciona linija između istočnog i zapadnog sektora protezala se 43 kilometra a ostali deo između zapadnog Berlina i NDR dug je 111 kilometara.[38] U različitim periodima ova granica bila je, kad više kad manje, propustljiva (carinska kontrola, pregled isprava, zamena novca), što je zavisilo od odnosa dveju nemačkih država i velikih sila.

Posebno je regulisan pravni režim pristupa Berlinu savezničkih okupacionih trupa (SAD, Britanija i Francuska) Velikom Berlinu i to vazdušnim koridorima, železnicom, autostradama i vodenim putevima. Ali valjalo je urediti i civilni, putnički i robni promet drugih zemalja. Saveznici su sporazumima ugovarali masu tereta za prevoz plovnim putevima, železničke linije, vazdušne koridore i režim njihovog korišćenja, kako za snabdevanje savezničkih trupa tako i trećih država. Železnički saobraćaj bio je komplikovan pošto su postojali putnički vozovi (nekada su im pripajani međunarodni vagoni), saveznički i nemački teretni vozovi i mešoviti vozovi.[39]

Predlozi za rešenje Berlinskog problema. Nakon stabilizacije prilika u Nemačkoj, posebno nakon njene podele na dve države, stalno se razmišljalo kako rešiti berlinsko pitanje. Naravno, neka su rešenja bila parcijalna (rešenje tekućih pitanja – transport, snabdevanje i sl) ali berlinski problem sažimao je sve nedoumice oko rešavanja nemačkog pitanja. Bilo je nekoliko predloga: 1) uključenje Berlina u SR Nemačku, 2) uključenje Berlina u DR Nemačku, 3) zadržavanje tadašnjeg stanja (status quo) i 4) uspostavljanje posebnog statusa grada.

Predlog da se Zapadni Berlin uključi u SR Nemačku polazio je od toga da je on sa njom ostvario pravno, političko i ekonomsko jedinstvo te je tu činjenicu valjalo priznati. Strane trupe na njegovoj teritoriji označavane su kao zaštitne.[40] Dakle, Zapadni Berlin kao i druga područja izvan tadašnje SRN, koje su ulazile u jurisdikciju nemačke države 1937, trebalo je, mislilo se, staviti pod okrilje SRN.[41]

Drugi predlog rešenja Berlinskog pitanja bejaše priključenje Zapadnog Berlina NDR. Rešenje se temeljilo na mišljenju da je zapadni deo grada izuzet iz NDR te ga treba ujediniti sa državom u kojoj se nalazi. Dakle, prema ovom shvatanju u oblasti Zapadnog Berlina bio je suspendovan suverenitet NDR.[42]

Bilo je mišljenja da Zapadni Berlin treba proglasiti slobodnim gradom. Sovjetska vlada predložila je 1958. Americi, Britaniji, Francuskoj, zapadnoj i istočnoj nemačkoj državi ukidanje četvornog okupacionog statusa Berlina i stvaranje slobodnog i demilitarizovanog grada Zapadnog Berlina. Slobodan grad Zapadni Berlin bio bi neutralan i demilitarizovan, sa sopstvenom vladom, imao bi status kao neutralna Austrija, sa eventualnim garancijama UN.[43]

Plan konfederalnog uređenja Nemačke nadovezuje se na plan da se Zapadni Berlin pretvori u slobodan i demilitarizovan grad. Ovde se polazi od tri nemačke jedinice, SRN, NDR i slobodnog grada Zapadnog Berlina čiji bi položaj i međunarodni status bio precizno definisan ugovorom o stvaranju nemačke konfederacije.

Zanimljiv je i predlog američkog novinara nemačko-jevrejskog porekla Voltera Lipmana i Nikite Hruščova da Zapadni Berlin postane sedište UN. Predlog se pojavio posle 1958. tj. posle sovjetskog predloga o stvaranju slobodnog demilitarizovanog grada Zapadnog Berlina.[44] Čak i u ono vreme ovaj plan bio je smeo. Položaj Berlina, posebno zapadnog, vazda je izazivao nedoumice i teškoće oko statusa postojeće vlasti, upotrebe malog i ograničenog prostora, prilaznih saobraćajnica i sl.

*********

Podeljeni gradovi kamičak su u mozaiku istorije pogubnih ratnih i političkih obračuna država i vladara. Zbivanja na balkanskom prostoru, u poslednjih dvadesetak godina, iznova potvrđuju pogubnost političkih i ideoloških podela malih naroda. I jednostavnost zamisli da se ovaj deo Evrope, najlakše drži u stanju neizvesnosti, sukoba i napetosti, postepenim cepkanjem malenih država i potpirivanjem njihovih nerazumnih teritorijalnih, političkih i kulturnih aspiracija. Poučan je istorijski primer Berlina, Trsta, Jerusalima, Brčkog ili Kosovske Mitrovice pošto zamršena i zakulisna tehnika podele ovih gradova verno prati strateške aranžmane na širem prostoru, vešto sklopljene uz pomoć geopolitičkog, socijalnog i ekonomskog inženjerstva. Berlin je nekada bio srce Nemačke, potom je podeljen a onda pre dve decenije ujedinjen. Šta čeka ovaj veliki grad što je srušio Zid u budućnosti, šta čeka podeljenu Kosovsku Mitrovicu ili Jerusalim? Mržnja ili rat, nove geopolitičke besmislice više klase, rase ili nacije, nova iznenađenja? Pažljiva analiza tehnike i prakse podele gradova može poslužiti kao nauk za razumevanje dugotrajnih, skoro neprimetnih, procesa i za predohranu državne i nacionalne katastrofe. Podeljeni gradovi možda su najgori primer istorijskog cirkusa čija mečka može zaigrati pred bilo čijom kućom.