Ante u Bosni

(Pres za RS, 13.12.2011)

Posljednji ispraćaj Ante Markovića nigdje na prostoru bivše Jugoslavije nije tako svečano obilježen kao u Sarajevu. Ni u rodnom Konjicu, ni u Dubrovniku u kome je odrastao, ni u Zagrebu gdje je decenijama bio istaknuti privredni i politički rukovodilac, ni u Beogradu gdje doživio vrhunac karijere, nije bilo toliko novinskih članaka, izjava javnih radnika i običnih ljudi, komemorativnih skupova i drugih izliva poštovanja i ljubavi kao u Sarajevu. Iz prigodnih tekstova provejava rezignacija što Ante nije uspio u Bosni na izborima 90-te, pa je logično da se čovjek upita zašto li ga te iste brojne, ugledne i uticajne Sarajlije tokom posljednjih 20 godina nisu pozvale da se politički angažuje u BiH.

Umjesto odgovora dovoljno se prisjetiti izborne je seni 90-te kada su opet ti isti stanovnici olimpijskog grada u svim anketama, ne samo prije nego i poslije izbora, listom bile za Antine reformiste, a u međuvremenu dale 80 odsto glasova nacionalnim strankama, kako na nivou grada tako i u svih 10 gradskih opština. Može biti da su ti sada „jednonacionalni građani“, sa podužim zakašnjenjem, ipak skopčali da su u Jugoslaviji, makar i skraćenoj, Bošnjaci u većem procentu nego Srbi mogli da „žive svi u jednoj državi“. Ali, izvjesno je da je Ante, poslije poraza u BiH, definitivno izgubio sve šanse da ostane savezni premijer. Kao što Gorbačov, pozivajući na perestrojku i glasnost, nije uspio da SSSR transformiše u ZND, tako ni Ante, pozivajući se na reforme i demokratiju, nije uspio da SFRJ transformiše u Treću Jugoslaviju. I jedan i drugi su ličnu političku sudbinu vezali za sudbinu svoga propalog tranzicionog državnog projekta, pa kao što Gorbačov više nije imao šta da traži u Moskvi pored Jeljcina, ni Ante nije imao rašta da ostane u Beogradu pored Miloševića niti da se vrati u Zagrebu pored Tuđmana. Prvi je privremeno preselio u Njemačku, a drugi se trajno nastanio u Austriji i svoje partijske saborce, rasute po novim državama ex Jugoslavije, zadržao samo na prijateljskoj ili poslovnoj vezi.

Sve je počelo fascinantnim ekonomsko-političkim rezultatima novog saveznog premijera, koji je u konkurenciji sa Jovićem zamjenio Mikulića: zaustavio je galopirajuću inflaciju, stabilizovao privredu, uveo konvertibilni dinar, započeo privatizaciju, plate su bile nikad veće, radnje pune uvozne robe, SFRJ iskoračila u tranziciju. Istovremeno, međutim, to nije bilo dovoljno da bi jugoslavenski narodi i republike, pa čak ni racionalni Slovenci, slobodu nacionalnog samoopredjeljenja i republičkog osamostaljenja žrtvovali za zajedničku državu. Da bi ostao za kormilom i preokrenuo smjer državnog broda, premijer Marković je morao da prihvati da je na Balkanu politika uvijek bila važnija od ekonomije i uoči prvih pluralističkih izbora formirao stranku koja je, poslije raspada SKJ, postala jedina jugoslavenska. Projekat pod nazivom Savez reformskih snaga Jugoslavije kritikovan je kao zloupotreba premijerske funkcije na koju je izabran kao član SKJ, i podržavan kao posljednji pokušaj da se sačuva zajednička država. Na toj osnovi stekao je veliku podršku u BiH. Srbi su u očuvanju Jugoslavije vidjeli jedinu šansu da istovremeno ostanu i u zavičaju i zajedno sa sunarodnicima u „matici“. Muslimani su, takođe, imali razloga da joj budu lojalni jer su u yu-federaciji postali jedna od šest ravnopravnih nacija, a u bh-federalnoj jedinici i relativna većina. Hrvati su u Anti mogli da prepoznaju svoga sunarodnika i promotora zapadnih vrijednosti. A pripadnici socijalističkog režima na zalasku – reformatora iz vlastitih redova i političara kontinuiteta, koji će i njima pružiti novu priliku ili ih bar zaštititi od antikomunističkog revanšizma.

Od ovacija i masovnog upisivanja u novu partiju na promociji na Kozari do raširenih ruku zvaničnika u Sarajevu koji su ga pozdravljali i kao saveznog premijera i kao partijskog lidera, sve je nagovještavalo izborni trijumf. Uključiv i činjenicu da je u rukovodstvo SRSJ za BiH uspio da okupi sarajevsku „zlatnu mladež“ toga vremena: Emira Kusturicu, DŽemala Sokolovića, Abdulaha Sidrana, Dragana Kalinića, Gorana Bregovića, Neleta Karajlića, Tadeja Mateljana, Todora Dutinu, Josipa Pejakovića, Ejuba Ganića, Zorana Pajića, Ademira Kenovića, Nadu Ler i dr. Ali, još u vrijeme kada su sve sondaže javnog mnijenja ukazivale da su bosansko-hercegovački reformisti apsolutni favoriti, na zatvorenom sastanku koji je trajao do zore pojavile su se pukotine između neprikosnovenog Ante i samouvjerenog republičkog rukovodstva stranke. Oko reformi i demokratije naravno nije bilo spora, ali on je htio samo pokret okupljen na paroli reforme i demokratije, koji će mu obezbjediti podršku na saveznim izborima, a oni partiju sa jasnim političkim programom. On se zalagao za bilo kakvu Jugoslaviju pa makar to bilo samo zajedničko tržište od 20 miliona potrošača, a oni za snažnu federalnu državu bez koje nije moguća BiH.

Na vrhuncu sukoba između njegovog ekonomskog pragmatizma i njihovog političkog idealizma, koji će se kasnije pokazati podjednako nerealnim, Ante je došao u situaciju da podsjeti da je on formirao SRS i da je to njegova partija. Završilo je kompromisom koji je potrošio značajan procenat entuzijazma „bosanskog rukovodstva“, ali je to bilo od marginalnog značaja za izborni fijasko reformista u BiH. Na izborima, kako u Sloveniji tako i Hrvatskoj, ogranci SRSJ se nisu ni pojavili, a trijumfovale su nacionalističke stranke, pa Ante, samim tim, više nije mogao da računa na simpatije hercegovačkih Hrvata. Srbi u BiH su tako mogli da zaključe da je, lišen podrške u svome narodu i matičnoj republici, i Ante, poput velikog prethodnika i sunarodnika Josipa, oslonac potražio u srpskom jugoslavenstvu, koje su svi ostali već bili izdali. Muslimani su se okrenuli Aliji i Nijazu, čije stranke ni u naslovu više nisu pominjale Jugoslaviju, te u njenom raspadanju vidjeli šansu da i sami uzmu parče teritorije za svoju nacionalnu državu.

Objektivno, Antin projekat je zapao u krizu kada su rani spektakularni efekti ekonomskih reformi počeli naglo da gube na zamahu, kada je u jugoslavenskom vrhu voljom većine odlučeno da se republički izbori održe prije saveznih, kada se podrška zapadnog svijeta svela na deklaraciju bez materijalnog pokrića. Kako što mi je to rekao tokom nekoliko kasnijih prijateljskih susreta, ostao je uvjeren da bi da je dobio tri obećane milijarde dolara sačuvao Jugoslaviju. Inženjer Marković, kako je volio da se predstavlja, politiku je posmatrao u funkciji razvoja ekonomije i zajedničku državu vidjeo kao racionalan izbor. Previdio je da ljude isto tako motivišu i nematerijalne vrijednosti i iracionalna uvjerenja i da su spremni za njih da se bore i poginu ma koliko to bilo neracionalno. Jedino tako može da se objasniti i to što je njegov vječito nasmijani lik, uprkos realnom neuspjehu njegove politike, ostao simbol vjere da je sa njim možda ipak sve moglo da bude drugačije, bolje i ljepše.