Prava nacionalnih zajednica i pravni status crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori

Pitanje koje nas je danas ovde okupilo inspiriše me i obavezuje trostruko: najprije kao pravoslavnog sveštenika, ali i kao Srbina i kao pravnika.

Mnogi danas sa zebnjom postavljaju pitanje: da li odluka jednog broja državljana Crne Gore koji se nacionalno izjašnjavaju kao Srbi ili, konkretnije, da li odluka 3,5 hiljada Srba – državljana Crne Gore o formiranju Srpskog nacionalnog saveta, shodno članu 79. Ustava Crne Gore1, Zakona o manjinskim pravima i slobodama2 i Pravilima za prve izbore Saveta3, može da utiče na pravni položaj i budućnost Mitropolije Crnogorsko-Primorske i Eparhija Budimljansko-Nikšićke, Zahumsko-Hercegovačke i Mileševske, tj. Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori? Na osnovu analize Ustava Crne Gore, Zakona o manjinskim pravima i slobodama i Pravila za prve izbore saveta moj odgovor je kratak, jasan i odrečan. Dakle, takva odluka ni prema važećim pravnim normama, a ni po kanonskom i crkvenom pravu ne može imati uticaja na određivanje pravnog položaja četiri kanonske pravoslavne eparhije u Crnoj Gori. Zašto?

Postoji više razloga. Prvo, norma iz čl. 79. Ustava Crne Gore jeste norma kojom se štiti identitet manjinskih naroda i drugih manjinskih zajednica. Navedenom normom se ne definiše i ne propisuje pravni položaj crkava i verskih zajednica. Položaj crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori je propisan u Osnovnim odredbama Ustava. Aktuelni Ustav samo u jednom članu definiše njihov položaj i to proklamovanjem odvojenosti verskih zajednica od države i garantovanjem slobode i ravnopravnosti verskih zajednica u vršenju verskih obreda i verskih poslova.4 U ravni individualnih prava Ustav Crne Gore svim građanima jamči pravo na slobodu misli, savesti i veroispoviesti5 i to na način na koji je to pravo zagarantovano u čl. 9. Evropske konvencije o ljudskim pravima. U Ustavu Crne Gore, s jedne strane, imamo građanina, koji ima pravo na slobodu veroispoviesti, i, sa druge strane, imamo crkve i verske zajednice koje su odvojene od države i koje su slobodne i ravnopravne u vršenju verskih obreda i verskih poslova.

Generalni sekretarijat Vlade Crne Gore je, odgovarajući na pitanje Inicijative mladih za ljudska prava, izneo stav da je „u Crnoj Gori na snazi Zakon o pravnom položaju verskih zajednica, objavljen u ''Službenom listu SRCG'', br. 9/77, 26/77, 29/89, 39/89, ''Službenom listu RCG'' br. 27/94 i 36/03. U Crnoj Gori nije donešen zakon o verskim slobodama“.6 Postoji još nekoliko zakona koji se samo u pojedinim segmentima tiču pravnog položaja crkava i verskih zajednica (recimo, Zakon o svetkovanju verskih praznika7, Zakon o zaštiti spomenika kulture8, Zakon o radu9, Zakon o porezu na dodatu vrednost10, Zakon o matičnim knjigama11, Zakon o ličnom imenu12, Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju13, Zakon o radu14, Zakon o zdravstvenoj zaštiti15, Zakon o doprinosima za socijalno osiguranje16, Zakon o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje17, Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju18, Zakon o javnim okupljanjima19, Zakon o osnovama svojinsko-pravnih odnosa20, Zakon o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju21, Zakon o državnom premeru i katastru nepokretnosti22, Zakon o eksproprijaciji23, Zakon o građevinskom zemljištu24, Zakon o planiranju i uređenju prostora25, Zakon o izgradnji objekata26, Zakon o porezu na dodatu vrednost27, Zakon o medijima28, Zakon o radio-difuziji29, Zakon o nacionalnim parkovima30, Zakon o grobljima31, Zakon o komunalnim delatnostima32 itd).

Prethodno sam naveo kako bi se jasno videlo da se članom 79. Ustava, Zakonom o manjinskim pravima i slobodama i Pravilima za prve izbore saveta ne propisuje pravni položaj nijedne crkve ili verske zajednice u Crnoj Gori, pa ni Mitropolije Crnogorsko-Primorske i tri kanonske eparhije naše pomesne Crkve.

Među trinaest različitih i zagarantovanih prava nacionalnih zajednica u čl. 79. Ustava na tri mesta se pominju ''verske posebnosti'' nacionalnih zajednica33, ''verska udruženja'' koja mogu osnivati pripadnici nacionalnih zajednica34 i ''verska ubeđenja'' kao osnov i razlog za uspostavljanje i održavanje kontakata pripadnika nacionalnih zajednica sa građanima i udruženjima van Crne Gore sa kojima imaju i zajedničko nacionalno i etničko poreklo i kulturno-istorijsko nasljeđe.35

U stavu 1. člana 79. Ustava Crne Gore pripadnicima nacionalnih zajednica zajemčeno je pravo na „izražavanje, čuvanje, razvijanje i javno ispoljavanje nacionalne, etničke, kulturne i verske posebnosti'' kako pojedinačno tako i u zajednici sa drugima. Navedeno pravo tiče se identiteta svake posebne nacionalne zajednice, a država, sasvim razumljivo, nema pravo da određuje ili da utiče na već stvoreni identitet bilo koje nacionalne zajednice. Način izražavanja identiteta nacionalnih zajednica, takođe, ne spada u nadležnost države. Svaka nacionalna zajednica ima pravo da, ako tako odluči, samo izražava nacionalni, ali ne i verski identitet. To se najbolje ilustruje na primeru nacionalne zajednice Albanaca u Crnoj Gori s obzirom da su oni u nacionalnom smislu Albanci, ali su u verskom pogledu podijeljeni na muslimane, rimokatolike, ali i na ateiste i pripadnike nekih malih verskih zajednica. Na primeru nacionalnih zajednica Bošnjaka i Muslimana u Crnoj Gori uočava se da oni većinom pripadaju muslimanskoj veroispovijesti, ali ima i ateista. Takođe, u novije vreme i Bošnjaci i Muslimani u Crnoj Gori se dele na pripadnike tradicionalne pravne škole islama na ovim prostorima i novije, tzv. vehabijske pravne škole islama. Njihova većinska verska povezanost, kao što se vidi, ne predstavlja osnovni, čak ne predstavlja nikakav razlog ili uslov da se oni danas izjasne kao pripadnici jedne nacionalne zajednice iako su se do pre petnaestak godina svi izjašnjavali kao „nacionalni Muslimani“. Ne treba gubiti iz vida da su se do Ustava SFRJ od 1974.godine izjašnjavali i kao „Srbi islamske veroispovijesti“. Ilustrativan je primjer Roma u Crnoj Gori koji su verski podeljeni na tri vere, tj. na pripadnike pravoslavne, rimokatoličke i islamske veroispovijesti. Nikome i nikada nije palo na pamet da na osnovu pravnog položaja Roma u Crnoj Gori određuje položaj Mitropolije Crnogorsko-Primorske, Barske nadbiskupije i Mešihata Islamske zajednice u Crnoj Gori.

Ustavodavac je st. 1 čl. 79. Ustava Crne Gore postavio veoma široko tako što je zajemčio pravo različitih posebnosti nacionalnih zajednica ostavljajući njima da odluče koju će posebnost, jednu ili više njih, staviti u prvi plan. Nacionalna, etnička, kulturna i verska posebnost nisu kumulativno povezane i to se jasno uočava iz navedene ustavne norme. Dakle, da bi jedna nacionalna zajednica bila nacionalna zajednica nije potrebno da ona ispunjava sve nabrojane posebnosti već je sasvim dovoljno da ispunjava samo jednu od nabrojanih, pa čak i neku od posebnosti koja nije pomenuta sa ove četiri (recimo, jezičku posebnost).

Nacionalnim zajednicama u Crnoj Gori je na osnovu st. 6. čl. 79 ostavljena mogućnost „da osnivaju prosvetna, kulturna i verska udruženja uz materijalnu pomoć države''. Neko može postaviti dva pitanja: da li to znači da svaka nacionalna zajednica može osnivati neku novu crkvu i versku zajednicu i da li je obavezno da svaka nacionalna zajednica u Crnoj Gori ima neku svoju versku zajednicu? Ovde se jasno uočava razlika. Ustav Crne Gore za sve crkve i verske zajednice koristi naziv „verske zajednice“36, a u slučaju prava nacionalnih zajednica, pored prosvetnih i kulturnih udruženja, koristi naziv „vjerska udruženja“. U pitanju su, dakle, dve različite vrste ustanova – jedno su verske zajednice, a drugo su verska udruženja. Zatim, reč je o mogućnosti da se osnuju neka nova verska udruženja, a nikako ne može biti reč o već postojećim tradicionalnim crkvama i verskim zajednicama. Takođe, nije reč o obavezi nego o mogućnosti da nacionalne zajednice, pored prosvetnih i kulturnih, osnivaju i verska udruženja. Iz navedenog se može zaključiti da nacionalne zajednice ne mogu osnivati verske zajednice. Takvu mogućnost ne predviđa ni Zakon o pravnom položaju verskih zajednica Socijalističke Republike Crne od 1977.g.37, koji, iako anti-civilizacijski, rigidan i retrogradan, još uvek važi, u čl. 2 propisuje da samo „građani mogu osnivati verske zajednice“.

Šta se onda podrazumijeva pod ''verskim udruženjima'' koje mogu osnivati nacionalne zajednice? Reč je o humanitarnim udruženjima na ličnoj religioznoj osnovi, hodočasničko-turističkim organizacijama itsl.

Nacionalne zajednice, shodno st. 12. čl. 79. Ustava Crne Gore, imaju pravo da „uspostavljaju i održavaju kontakte sa građanima i udruženjima van Crne Gore sa kojima imaju zajedničko nacionalno i etničko poreklo, kulturno-istorijsko nasleđe, kao i verska ubeđenja''. Ni ovo pravo nacionalnih zajednica ni u kom pogledu ne može da utiče na pravni položaj Mitropolije Crnogorsko-Primorske i tri kanonske pravoslavne eparhije u Crnoj Gori, ali ni na položaj nijedne tradicionalne crkve i verske zajednice. Apsurdnost suprotnih tvrdnji može da se sagleda na više primjera. Albanci rimokatoličke veroispovijesti i Albanci islamske veroispovijesti imaju zajedničko etničko poreklo sa svojim sunarodnicima iz Albanije i sa njima mogu da uspostavljaju i održavaju kontakte na toj osnovi. Ali, u pogledu verskih ubeđenja o kojima se govori u st. 12 čl. 79. stvar je sasvim drugačija. Albanci rimokatoličke veroispovijesti će uspostavljati i održavati kontakte sa rimokatolicima iz Vatikana, Italije, Španije i drugih zemalja u kojima preovladava stanovništvo rimokatoličke veroispovijesti. Albanci islamske veroispovijesti će uspostavljati i održavati kontakte sa vernicima islamske veroispovijesti iz Saudijske Arabije, Iraka, Irana, Jordana i drugih zemalja u kojima preovladava stanovništvo islamske veroispovijesti. U svakom slučaju, takvi kontakti ne mogu da utiču na pravni položaj dve rimokatoličke dijeceze i Mešihata Islamske zajednice u Crnoj Gori. Ovo pravo, sasvim razumljivo, ne nameće obavezu uspostavljanja takvih kontakata i ne mora se ostvarivati preko crkava i verskih zajednica.

Nijedna norma Zakona o manjinskim pravima i slobodama se, takođe, ne tiče pravnog položaja crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori.

„Verske karakteristike“ koje se pominju kod definisanja pojma manjine u Crnoj Gori38, pored etničkih, jezičkih ili verskih, predstavljaju jednu od mogućih, ali ne i obaveznih karakteristika jedne grupe državljana.

U Zakonu o manjinskim pravima i slobodama se samo u dva člana pominje „verski identitet“ nacionalnih zajednica39 i to u kontekstu norme iz čl. 79. Ustava Crne Gore tako da se ni ta dva člana ne odnose na pravni položaj crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori.

Dok Ustav Crne Gore i Zakon o manjinskim pravima i slobodama na svega nekoliko mesta, kao što se vidi, govore o „verskoj posebnosti“, „verskom identitetu“, „verskim ubeđenjima“ i „verskim karakteristikama“ pripadnika nacionalnih zajednica, dotle Pravila za prve izbore Saveta ni na jednom mestu ne tretiraju „versku posebnost“, „verski identitet“, „verska ubeđenja“ i „verske karakteristike“ nacionalnih zajednica, članova nacionalnih saveta, članova elektorske, tj. izborne skupštine i elektora, tj. birača.

Pre svega, „savet se bira na principima dobrovoljnosti, izbornosti i demokratičnosti“40, a ne na principu pripadnosti određenim crkvama i verskim zajednicama. Pravilima su predviđeni uslovi koji moraju biti ispunjeni da bi jedan državljanin Crne Gore bio birački inicijator i to: pisana izjava o prihvatanju kandidature za člana biračke skupštine; potvrdu o biračkom pravu; izjavu o nacionalnoj pripadnosti i potreban broj potpisa pripadnika odnosne manjine koji podržavaju njegovu kandidaturu za člana biračke skupštine.41 Veroispovest biračkog inicijatora, kao što se vidi, nije uslov koji je predviđen Pravilima, a crkve i verske zajednice nemaju nikakve veze sa propisanom procedurom. Zašto Ministarstvo za zaštitu ljudskih i manjinskih prava u Pravilima za prve izbore Saveta nije propisalo veroispovest ili pripadnost određenoj crkvi ili verskoj zajednici kao uslove za sticanje statusa biračkog inicijatora ili člana saveta jedne nacionalne zajednice? Ima više razloga.

Pre svega, Ustav Crne Gore propisuje da „niko nije obavezan da se izjašnjava o svojim verskim ili drugim uverenjima“42. Crna Gora je svetovna država republikanskog oblika vladavine43, a „verske zajednice su odvojene od države“.44 Da je Ministarstvo za zaštitu ljudskih i manjinskih prava postupilo drugačije prekršilo bi Ustav i Zakon o manjinskim pravima i slobodama i Pravila bi morala biti poništena na Ustavnom sudu.

Pored ovih, veoma važnih razloga, postoje i brojni praktični razlozi. U savremenom crnogorskom društvu postoje sledeće nacionalne zajednice: Crnogorci, Srbi, Bošnjaci, Albanci, Muslimani, Hrvati i Romi. U verskom pogledu, danas se Crnogorci dele na pravoslavne (većina), ateiste, agnostike, ali ima i nekoliko rimokatolika, muslimana, adventista, Jehovinih svjedoka itsl. U jezičkom smislu, a prema rezultatima popisa, Crnogorci se dele na one koji govore srpskim (većina) i tzv. crnogorskim jezikom (manjina). Svi Srbi u Crnoj Gori, prema rezultatima popisa, govore srpskim jezikom, a u verskom pogledu su većinom pravoslavni, ali ima i ateista, agnostika i pripadnika različitih sekti. Pri tome ne postoji praktični okvir koji bi sve ove verske različitosti ravnopravno sjedinio tako da je isticanje veroispovijesti ili pripadnosti crkvama i verskim zajednicama biračkih inicijatora i članova nacionalnih saveta i nezakonito i praktično neostvarivo kao uslov.

I međunarodno-pravni dokumenti stoje na ovakvim osnovama i oni su, zapravo, u najvećoj meri osnova za navedene norme.

Sumirajući naprijed navedeno valja istaći da su sasvim različiti ustavno-pravni režimi koji regulišu prava i položaj nacionalnih zajednica i nacionalnih saveta i pravni položaj crkava i verskih zajednica u Crnoj Gori.

S druge strane, sve i kada bi kojim slučajem pomenute norme Ustava, zakona i pravila o formiranju nacionalnih saveta diktirali pravni položaj crkava i verskih zajednica, pa i Mitropolije Crnogorsko-Primorske i Eparhija Budimljansko-Nišićke, Zahumsko-Hercegovačke i Mileševske – Crkva bi se organski pobunila protiv toga. Takav model bi za Pravoslavnu Crkvu Hristovu apsolutno bio neprihvatljiv sa pozicija njenog Osnivača – Bogočoveka Isusa Hrista, Svetog Pisma i Svetog Predanja, kao i svih normi kanonskog i crkvenog prava.

Crkva Hristova nikada, u bilo kom vremenu, u bilo kojoj državi, u bilo kom režimu, u bilo kom narodu i na bilo kom kraju zemljine kugle ne previđa zapovest koju je vaskrsli Gospod Isus Hristos dao svojim učenicima: „Idite, dakle, i naučite sve narode krsteći ih u ime Oca i Sina i Svetoga Duha, učeći ih da drže sve što sam vam zapovijedio“(Mt. 28, 19-20). Sveštenoslužitelji Crkve Božije nisu, dakle, pozvani i prizvani samo za jedan nego za sve narode u svim pokoljenjima sveta i to se nikada ne sme gubiti iz vida.

Pravoslavni vernici u Crnoj Gori se danas, nakon višedecenijskog duhovnog razaranja u komunističkom režimu, nacionalno izjašnjavaju kao Srbi i kao Crnogorci. Pravoslavna Crkva u Crnoj Gori nema pravo, a ni nameru da falsifikuje ni crkvenu ni nacionalnu istoriju Crne Gore koja je stvorena kao srpska država i u kojoj su, prema svim relevantnim istorijskim izvorima, Srbi do 1945.g. i komunističke revolucije bili apsolutno većinski narod.

Međutim, Crkva Hristova propoveda sveštenu blagovest u ovom i ovakvom svetu, pa i u ovoj i u ovakvoj Crnoj Gori. Iz bogočovečanskih, večnih, jevanđelskih i pastirskih razloga nijedan pravoslavni vladika i nijedan pravoslavni sveštenik u Crnoj Gori nema pravo da kaže da su samo crnogorski Srbi ili samo Crnogorci vernici kanonske Pravoslavne Crkve. Mi sveštenoslužitelji dobro znamo da ćemo za svaku ljudsku dušu dati odgovor na Strašnom sudu. Pravoslavna Crkva Hristova koja je u Crnoj Gori oličena u Mitropoliji Crnogorsko-Primorskoj i trima eparhijama u svoja nedra prima svu svoju decu - i Srbe i Crnogorce, i siromašne i bogate, i slabe i jake, i mlade i stare, i bolesne i zdrave i sve one koji traže Hrista Boga kao Večnu Ljubav i Večnu Istinu. Onaj i oni koji danas iz politikantskih, pseudo-nacionalnih, partijskih, ličnih ili bilo kojih drugih razloga danas svojim delovanjem želi da zatvori vrata Crkve Božije svakome osim Srba u Crnoj Gori taj nije prijatelj ni sebi, ni svojoj porodici, ni svome narodu, ni svojoj Crkvi. Ista konstatacija može da se odnosi i na one koji su svakome osim nacionalnim Crnogorcima zatvorili vrata pravoslavnih crkava u Crnoj Gori.

Zatvorenost državnih vrata prema Srbima u Crnoj Gori dovela je ne samo do ovog skupa nego do jednog, može se reći, svekolikog otpora i bunta Srba zbog svoje obespravljenosti i ataka na njihovu istoriju i identitet. A kakav je bol u duši onoga čoveka kome bi drugi, koji se u ovom trenutku nacionalno drugačije izjašnjava, zatvorio vrata Crkve Božije kao lađe spasenja, kao duhovne majke i putevoditeljke u večni život? To je zločin veći od zemaljskog ubistva, jer je poznato da je duhovno ubistvo veći i teži zločin od telesnog ubistva.

Kada je u pitanju eventualno formiranje Srpskog nacionalnog saveta u Crnoj Gori na osnovu postojeće zakonske regulative moram da istaknem da Crkva Hristova danas u sistemu tzv. demokratskog parlamentarizma ne raspolaže nijednom pravnom mogućnošću da utiče na sadržaj zakona koji se usvajaju u parlamentu. U Crnoj Gori se to najbolje očituje kroz redovno i gotovo poslovično odbijanje skoro svih predloga Episkopskog savjeta Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori i Pravnih saveta Mitropolije Crnogorsko-Primorske i Eparhije Budimljansko-Nikšićke i to u delu koji se direktno tiče položaja Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori. Da pomenem samo nekoliko veoma važnih primera. Ustavotvorna skupština Crne Gore nije prihvatila predlog Episkopskog saveta o načinu formulisanja dva člana ustava koji se tiču slobode veroispovijesti i pravnog položaja crkava i verskih zajednica.45 Istini za volju, Ustavotvorna skupština je odbacila pravno nakaradno rešenje tzv. ekspertske verzije Ustava kojom je jedna psedudo-religiozna, kanonski nepostojeća i crkveno-nepriznata organizacija imenovana kao nekakva ''pravoslavna crkva'' u Crnoj Gori. Ustavni odbor nakon javne rasprave o Nacrtu ustava nije uvrstio sugestiju i predlog Njegovog Visokopreosveštenstva Arhiepiskopa Cetinjskog Mitropolita Crnogorsko-Primorskog g. Amfilohija da pravo žene na ubijanje deteta u utrobi, tj. na vršenje abortusa ne postane ustavna kategorija.46 Odbor za finansije Ustavotvorne skupštine nije prihvatio ni predlog Mitropolije Crnogorsko-Primorske o Predlogu zakona o izmenama i dopunama zakona o oduzetim imovinskim pravima i obeštećenju.47 Važno je napomenuti da Mitropolija Crnogorsko-Primorska, a ni njena stručna tela nisu učestvovali u raspravi prilokom donošenja Zakona o manjinskim pravima i slobodama s obzirom da se pomenuti zakon ne tiče pravnog položaja crkava i verskih zajednica. Takođe, s obzirom da se pomenuti zakon odnosi na određeni broj građana - državljana Crne Gore sa biračkim pravom, a pri tom i pripadnika različitih nacionalnih zajednica u Crnoj Gori koji izraze želju da se koriste određenim pravima koja su zagarantovana tim zakonom, Mitropolija Crnogorsko-Primorska niti ima nameru niti ima bilo kakvu mogućnost da bilo kog građanina Crne Gore ubeđuje da se koristi jednim, a ne koristi se nekim drugim važećim pravnim propisom.

Ima danas i onih koji apsolutno neargumentovano, a posve politikantski ističu da bi, nakon eventualnog formiranja Srpskog nacionalnog savjeta, „Mitropoliji Crnogorsko-Primorskoj moglo da pripadne samo 32% pravoslavnih crkava u Crnoj Gori s obzirom da se 32% građana izjasnilo da pripada Srpskom narodu''. Apsurdnost ove tvrdnje najbolje se ogleda u analognom zaključku da bi, po toj logici, onda i 1,5% pravoslavnih crkava pripalo Hrvatima, 5,5% Albancima, 11% Bošnjacima, 4% Muslimanima itd!?! Da ne govorimo da pravoslavne crkve i manastiri, na osnovu sasvim drugog pravnog režima, imaju status nepokretnosti kojima su titulari Mitropolija Crnogorsko-Primorska i tri kanonske eparhije sa svojim crkvenim opštinama i upravama manastira te da status svake, pa i crkvene imovine, ni u kom slučaju ne zavisi od toga kako se ko nacionalno izjašnjava i ko će kakav savet da formira.

Ovde se otvara i pitanje da li Srbi – članovi i podržavaoci eventualnog Srpskog nacionalnog saveta imaju pravo da po svom nahođenju “kumuju“ Crkvi Hristovoj i „krštavaju“ je onako kako bi to njima odgovaralo? Odgovor i na to pitanje je veoma kratak, jasan i odrečan. Članom Crkve se postaje slobodnim i dobrovoljnim primanjem svetih tajni krštenja i miropomazanja. Nijedan član Crkve Hristove, bez obzira kom narodu pripadao, nema pravo da po svojoj volji, mimo kanona i crkvenog ustava, dodeljuje zvanične nazive Crkvi. Nema sumnje da je veliki broj vernika u Crnoj Gori veoma zabrinut zbog brojnih i različitih atakovanja na hramove i sveštenstvo Mitropolije Crnogorsko-Primorske. Nema sumnje da je veliki broj vernika u Crnoj Gori zabrinut za budućnost svoje Crkve. Ali, to nikome ne daje za pravo da po svome nahođenju „krštava“ Crkvu Hristovu u Crnoj Gori i to nakon tolikih vekova njenog postojanja i osveštanog kanonskog ustrojstva. Posebno valja naglasiti da to pravo nemaju predstavnici političkih stranaka svih orjentacija i programskih opredeljenja bez obzira što im je to potrebno radi produbljivanja podela i prikupljanja jeftinih političkih poena u biračkom tielu Crne Gore.

Crkva Hristova se brani verom, postom, molitvom, vrlinom, trpljenjem i ličnim svedočenjem, a vekovni osveštani crkveni poredak se brani poštovanjem svetih kanona i crkvenog ustava. Veoma je važno namomenuti da izraz „Srpska Pravoslavna Crkva u Crnoj Gor“', ili „Srpska Pravoslavna Crkva u Hercegovini“, ili Srpska Pravoslavna Crkva u Cetinju, Kragujevcu, Novom Sadu itsl. ne postoji po Ustavu Srpske Pravoslavne Crkve. Naziv kanonskog dela Crkve Hristove u Crnoj Gori je, shodno Ustavu SPC, Mitropolija Crnogorsko-Primorska48. Ista svojstva i prava imaju i eparhije Budimljansko-Nikšićka, Zahumsko-Hercegovačka i Mileševska. a pravo da to radi naročito nemaju predstavnici političkih stranaka.

I, na kraju, valja podsetiti da su se, prema Pravnom leksikonu49, prvi međunarodni ugovori posvećeni zaštiti manjina i prevenciji diskriminacije ticali religijskih prava i to: Vestfalski mir (1648.), Mirovni sporazum između Švedske i Poljske (1660.) sa klauzulom o zaštiti rimokatoličke manjine u protestantskoj Švedskoj, kao i odluke Berlinskog kongresa (1878.). Manjinska prava su od tada do danas u značajnoj meri modifikovana tako da se zakonodavstvo Crne Gore o pravima nacionalnih zajednica ne dotiče crkava i verskih zajednica kao duhovnih institucija i pravnih lica u pravnom poretku.